ተጋዳላይ መልኣከ ተኽለ ብ25 መጋቢት 1982 ኣብ ራሳይ ተቐቲሉ። ኣብ ምዝታይን ምርድዳእን ዚተመስረተ ሓድነትን ድሕነትን ተሓኤ ንምርግጋጽ ተሓሊኑ፡ራሳይ፡ ብመቕተልትን ማእሰርትን ተደምዲሙ። ተሓኤ፡ ከም’ቲ ክሳብ ሽዑ ንፈልጣ ከኣ ኣብ ራሳይ ወግዓዊ ሞት ሞይታ ኣብኡ ተቐቢራ።  እቲ መልኣከ እንኪቕተል ገለ 150 ሜትሮ ካብ’ቲ ቦታ ቕትለት ርሒቐ  ኣብኡ ነቢረ። ክልኢታት ድሕሪ ተዅሲ ካብ’ታ ዝነበርኩዋ ኣጕዶ ወጺእ ነቲ ኣብ ማዕዶይ ዚኸውን ዚነበረ ተመልኪተ። ገለ ተጋደልቲ ላዕልን ታሕትን ኪብሉን ሓንቲ መኪናን ከም ዝረኣኹ እዝክር።  ናብ’ቲ  መልኣከ ዚተቐትሎ ከይደ ከኣ ኣብ ሓንቲ ኣጕዶ ጂንስ ዚለበሰ መልኣኸ ብዘይካ ሽዳኡን ቀሚሱን ኣብ ንእድኒ መሰል ወይ ዓራት በጥ ኢሉ ርእየ። ኣብየናይ ሸነኽ ኣካሉ ከም ዝተወግኣ ርእየ’ዶ ኣይረኣኹን ኣይዝክርን። ብድሕሪ’ዚ ኵሉ ነናብ ኣጕዶኡ ኪኣቱን ክሳብ ተወሳኺ መምርሒ ከኣ ኣብ ኣጕዶኡ ኪጸንሕን ክንገረና እዝክር። መልኣከ ከመይ ተቐቢሩ፡ መን ቀቢርዎ፡ መዓስ ተቐቢሩ ኣይዝከረንን ሕጂ። ነቲ መቓብር ክንበጽሕ ኬድና ክብሮም መሓሪ ስእሊ ናይ’ቲ መቓብር ኪወስድ ግን ይዝከረኒ። ማሕሙድ ሓሰብ ኣብ’ቲ ቦታ መቕተልቲ ከም ዝነበረን ንስዒድ ሳልሕ ከኣ ብኣካል ዚኣሰሮ ንሱ ምዃኑን ድማ ድሓር ኣብ ዕላል ሰሚዐ። ብዛዕባ’ታ መዓልቲ እቲኣ ዝዝከረኒ እዚ ጥራሕ እዩ።

ድሕሪ ነዊሕ ብዛዕባ’ዚ ፍጻሜ’ዚ ክጽሕፍ ሓሲበ ከኣ ብኣካል ናብ’ቲ ፍጻመ ዚቐረቡ ካብ ዝነበሩ፡ ክሳብ’ውን ብላኼማ ዚተወግኡ፡ ብዛዕባ ደቓይቕ‘ቲ ፍጻሜ ሓተትኩ።  ተኽለ መለኪን ንባዕሉ ኣብ’ቲ መስርሕ ዚተወግአ፡ ምስኡ ምስ ዚነበሩ ተዛሪቡ’ስ፡ ሽሕ’ኳ እቲ ኣገላልጻ ሕመረት’ቲ ፍጻሜ ሓደ እንተኾነ፡ ኣብ ደቂቓቱ ግን ካብ’ቲ ንሱ ዚረኣዮ  ዚፍለዩን ኣብ ሕድሕዶም ዚፈላለዩን  ገለጻ ፍጻሜ ከም ዚሰምዐ ሓቢሩኒ። እምበኣር እቲ ብ25 መጋቢት ኣብ ራሳይ ዚኾነ ሓደ ካብ’ቶም ኣገደስቲ ፍጻሜታት ኣብ ጀብሃ እዩ። እቲ ስዉእ እውን፡ መልኣከ ተኽለ፡ ኣባል’ቲ ዚለዓለ መሪሕነትን፡ ዘየካትዕ ጅግናን ውፉይን ገዲምን ተጋዳላይ ነበረ’ሞ ዝርዝራት እቲ ፍጻሜ ኣብ ሓንጎል’ቶም ብቐረባ ዝረኣእዩ  ተሓቲሙ ንወርትግ ኪነብር ይግብኦ ነበረ ቢለ እሓስብ። እንተኾነ ኣይኮነን። ንምዃኑ ስለ ምንታይ ንርስዕ ወይ ከኣ ብጌጋ ንዝክር?

ፈለማ፡ ሰባት፡ ንሓደ ፍጻሜ በብዓይናቶምን ብክርእይዎ ዝደለዪዎን ይርእዩ’ሞ ንዕኡ ድማ ከም ሓቂ ኣብ ኣእምርኦም ይሓትምዎ። ስለ’ዚ ድማ’ዩ ንሓደ ተዋስኦ ወይ መጽሓፍ በብመገድና ንትርጕሞምን ዝተፈላለዩ ስምዒታት ድማ ዘሕድሩልናን። ስለምንታይ ነዚ ንርኢ ነቲ ኣይንርእን? ስለምንታይ’ከ ንዘይነበረ ንርኢን ንዝክርን? ኣብ ክንዲ ተቐዳዲምና ኵስቶ ሓሳዊ እዩ፡ ኵስቶ ሓቀኛ እዩ ቢልና ኣብ ህዉኽ ቅድመፍርዲ ምእታው ነቲ መስርሕ ኣዘኻኽራ  ኣዕሚቝና ክንምርምሮ ይግብኣና።

ዝኽርናን መስርሕ ኣዘኻኽራናን ናይ ገዛእ ርእሶም ስነሞገት ይኽተሉ። ዝኽርታትና ድማ ግድን ዘተኣማምኑ ምንጪ ሓበሬታ እዮም ኢልና ክንምሕለሎም ኣይግብኣና ን። ዝኽሪ ሓበሬታታት ክንክዝንን ኣብ ዝደለናዮ እዋን ከኣ ከነቃልዖም፡ ማለት- ክንዝክሮም ናይ ምኽኣል ክእለት እዩ። ስነፍልጠት መትንታትና (neurology) ዚተፈላለዩ ዓይነታት ዝካሬታት ይትንትን።

ኣዋጃዊ ዝኽሪ (declarative memory) ብንጹር ዚዝከርን ብቃላት ከኣ ኪግለጽን መደምደታ ከኣ ኪስርሓሉን  ዝኽእል ዓይነት ዝኽሪ እዩ። እዚ ዝኽሪ ዚ ቃላውን ፍጻሜኣውን ዝኽሪ እዩ። ሽሕ’ኳ ነቲ ብንጹር እንዝክሮ ፍሉይ ፍጻሜ ከም ሳልሳይ ሰብ እንተተመኵርናዮ ጭቡጥ ወድዓዊ ሓቂ እዩ እውን ክንብል ኣይንኽእል ምስ በዓል ቤታዊ ኣረኣእያና ተኣሳሲሩ፡ ብኡኡ ተተርጕሙ ኣብ ዝካሬና ካልእ ስእሊ ኪፈጥር ስለዝኽእል።

ኣሜሪካዊ ስነኣእምሮኣዊ ዳንኤል ሻክተር፡ ሸውዓተ ሓጢኣታት ዝኽሪ ኣብ ዝብል መጽሓፉ፡ ንምርሳዕን፡ ጌጋ ምዝካርን፡ ክትርስዕ ዘይምኽኣልን ኢሉ ናብ ሰለስተ ዓበይቲ ክፍልታት ይኸፍሎም።

ቀዳማይ፣ ጊዝያውነት ዝካሬ – ኣብ ኣእምሮ ዚተኸዘዘ ኵሉ ኣብ ጊዜ ይሃስስ፡ ይቈራረጽ ክሳብ እውን ንመጠረስትኡ ፈጺሙ  ይድምሰስ።  ጊዜ ንዘየእርጎን ዘይቀትሎን ነገር የብሉን ኣንተላይ ንዝኽርታትና። ንነዊሕ ዝተኸዘኑ ዝኽሪታት ዝርዝራቶም ንኽትዝክሮም ኣጸጋሚ እዩ ኵላትና ንፈልጦ። ዝኽርታት ይሃሱ ጥራሕ ዘይኮነስ ምስ ዕድመ ክእለተ ዝካሬና እንዳተዳኸመ ከም ዝይኸይድ  ሓሙሳ ዚረገጸ ኵሉ ድሮ ተገንዚቡዎ ከም ዘሎ እፈልጥ።  ድሕሪ 30 ዓመታት ክሳብ ክንደይ ክንዝርክር ንኽእል? ኣእምሮና ብዘይ ምቍራጽ ሓበሬታት ስለዚእክብ ኣብ ጊዜ ኣብ ሰለዳ ዝካሬኡ ኣብ ዘቐምጦም ሓበሬታታት መራጺን ኣብ ዝርዝራቶም ከኣ ቈጣብን  እንዳኾነ ይኸይድ እሞ ንትሕዝቶ ዝካሬና ብዘይካ ንቑሕ ተሳትፎና ይቕይሮም። ኣረጎውቶት ከኣ ካብ ንኣሉታዊ ንኣዎንታዊ  ፍጻሜታት ዝያዳ ከም ዝዝክሩ ብመጽናዕቲ ተረጋገጊጹ ኣሎ። ምስ ኣሉታዊ ስምዒት ዝተኣሳሰሩ ዝካሬታት ከኣ ባህረት ነፍሰምክልኻልናን ስረትናን  ባዕሉ ይድምስሶም እዩ።

ካልኣይ፣ ዘረዋ ዝኽሪ፡ መንፈሳዊ ብኵራት – እዚ እቲ  ንሓበሬታት ብምልኣትን ቅንዑነትን ከም ዘይንኽዝን ዚገብረና ኣእምሮኣዊ ኵነት እዩ። መፍትሕ መኪና ኣበይ ከም ዘቐመጥናዮ ኣይንፈልጥን በብመዓልቱ ዘጓንፈና ዓይነት ምርሳዕ እዩ። እዚ፡ ብጊዝያውን(ጭንቀት፡ ጸቕጢ …) ዘላቕን (ሕማማት)ጠንቅታት ኣተኵሮና ተዘሪዉ ኣብ ሔዚን ኣብ’ቲ ብጭቡጥ እንገብሮን ከነተኵር ዘይምኽኣል እዩ።

ሳልሳይ፣ ምዕጋት ሓበሬታ – ንሓደ ፍጻሜ  ወይ ዝኾነ ባእታ ዝኽሪ፡ ኣብ ብቐሊሉ ክንረኽቦ ዘይንኽእል ቦታ ከም  ምኽዛን እዩ። እዚ እቲ ብዙሕ ሳዕ ኣብ ጫፍ መልሓሰይ ኣላ ከውጻ ጥራሕ ኣይከኣልኩን ንብለሉ ኵነት’ዩ። እቲ ውድዒ ዝኽሪ ሓደ ፍጻሜ እንተኾነ ድሮ ኣንጻሩ ኣቛም ስለዝሓዝና፣ ስም ሰብ እንተኾነ ከኣ ነቲ ሰብ ስለ  ዘይንፈትዎ፣ ዝኻሬና ነቲ ሓበሬታ ፍጹም ኪዓግቶን ወይ ከኣ ኣብ ብቐሊሉ ዘይንረኽቦ ኵርናዕ ሓንጎልና ክንድርብዮን ይኽእል።

ኣብ መስርሕ ምርሳዕ፡  ፈለማ፡ ግጉይ ምጥንቋር ሓበሬታን ምንጩን (wrong labelling) ይመጽእ። ኣብ ካልእ ኵነታት ዝረኣናዮ ሰብ እቲ ካልእ መዓልቲ ኣብ ካልእ ኵነታት ዝረኣናዮ ሰብ ኴይኑ ክስምዓና ይኽእል። ክሳብ እውን ኣብ ሕልምናን ፋንጣዝያናን ዝረኣኻዮ ከም  ክዉን ዝኽሪ ኣብ ኣእምሮና ኪኽዘን ይኽእል። እቲ ኣብ መስርሕ ምርሳዕ ቀንዲ ሃሳዪ ምርሳዕ ዘይኮነስ ንዓርሱ  ንዘይኮነ  ፍጻሜ ከም  ዝኾነ ምዝካር እዩ። እዚ ተረክቦ’ዚ ምስ ምውሳኽ ዕድመ እንዳገነነ ዚኸይድ እዩ። ካልኣይ ዓይነት ናይ’ዚ ምርሳዕ’ዚ፡ ማለት ዘይነበረ ምዝካር፡ ክሳብ ናብ ምሕጻብ ሓንጎል ዚበጽሕ ብወጻእተኛዊ ኣመተታት (outside suggestions) ዚስራሕ ፈጠራዊ ዝኽሪ እዩ። ምሩጻት ሕቶታት፡ ጽዑቕ ኣመተታት ጉጉይ ዝኽሪ ይፈጥሩ እዮም። ነዚ ሜላ’ዚ መርመርቲ ፖሊስ ንዘይገበነኛ ገበነኛ ኪገብሩ ይጥቀምሉ። ንዘይወዓሉዎ ገበን ውዒልናዮ ኢሎም ኣንጻር ነፍሳቶም ዚምክሩ ክሱሳት ውሑዳት ኣይኮኑን። እቲ ሳልሳይ ዓይነት ግጉይ ዝኽሪ ካብ ቅድመ ፍርዳዊ ምጥምዛዝ ሓበሬታ ይመጽእ። እዚ ካብ ሔዚኣዊ ሓበሬታ ተበጊስካ ንሕሉፍ ዝካሬ ምቕያርn ምስ ሔዚኣዊ ኵነታት ከም ዚሰማማዕ  ምግባሩን እዩ። ንድሕሪት ተመሊስካ ንታሪኽ ደጊምካ  ንዓኻ (ንኣነነትካን ካልኦት ጥቕምታትካን)  ከም ዝሰማማዕን ዘገልግልን ገቢርካ ዳግመ ምጽሓፋ እዩ። ነፍሲ ወከፍና፡ ነቲ ቀንዲ ተዋሳኢ ዝነበርናሉ ሕሉፍ ድራማ ንዝክሮ ኢና። ኣነነትና ግን ከም ሓደ ፍጹም ዲክታቶር ይለዓል እሞ፡ ኣብ ዝካሬና፡ ንነፍስና ከም’ቲ ኪትረኣዮ ንደልዮ ደጊምና ክንደርሳ ይቕስበና። ምርሳዕን ምዝካርን ምስ ውልቀ ጠባይና ብጸቢብ ዝተኣሳሰሩ እዮም። ብዛዕባ ነፍሳትና እንክንዝክር ከኣ ካብ ዝሁምን ጭቡጥን ሓበሬታ ብዛዕባትናና፡ ነቲ ባዕላትና ብዛዕባትና ዝጸወናዮን ዝሰናዕናዮን ኣነነትና ንዝክር። ኣነነታዊ ምጥምዛዝ ዝኽሪ፡ ግጉይ ዝኽሪ፡  ምስ ዕድሜኣዊ  ምዕባይ ነፍሲ ወከፍና እውን ዝተሓሓዝ እዩ። እቲ  ገፋፍ ዓሳ ሓንቲ መዓልቲ ዝገፈፎ ዓሳ በብዓመቱ እንዳገዘፈ ከም ዝኸይድ ኵላትና ንፈልጥ። ካብ’ቲ ወድዕታት ዝኽርታትና ዝተፈጸምሉ ማሕበራዊ ኣከባቢ ምርሓቕ እውን ንምጥምዛዝ ሓበሬታት ዘተባብዕ ይመስል። ዝብኢ ናብ ዘይፈልጥዎ ዓዲ ከይዱ ኣጎዛ ኣንጽፉለይ ምባሉ ኣብ ጻልጣ መሬት ከምዝቕመጥ ስለዝረስዖ ኣይመስለንን።

ምርሳዕ ሕማቕ’ዩ። ብጌጋ ምዝካር ካብኡ ይኸፍእ። እቲ ዚኸፍአ ግን ክትርስዕ ዘይምኽኣል እዩ። ዘይሕለል ዝካሬ (permanent memory) ይበሃል። ዝካሬታት ውግእን ቅትለትን፡ ኣብ ሓደ ዝወረደ ጭካኔን ስቅያትን (ማህረምቲ፡ ስእነት ድቃስ፡ ለይታዊ ምርመራታት፡ ምዅናን ሓበሬታ፡ ናይ ሓሶት ቅትለት … )፡ ኣብ ደቂ ኣንስትዮ ከኣ ስጋዊ ዓመጻ ካብ መንፈስ ዘይሕከኹ ዝካሬታት እዮም። ደጊሞም ደጋጊሞም ከኣ ብንቁሓትናን ኣብ ሕልምናን ከም ሓጸርቲ ዝኽርታት (flashbachs) ይመላለሱና።  ምኽንያትት ጽዑቕ ነፍሳዊ ፍርሕን ጽቕጠትን ድቃስ ኣልቦነት ከኣ እዮም።

ኣብ’ዚ እዋን’ዚ ሓያሎ ተጋደልቲ ህግሓኤ/ህግደፍን ነበር ዝካሬታቶም ክድርጉሕልናን ክእምቱልናን ጀሚሮም ኪተባባዕ ዚግብኦ ዓቢዪ ቁም ነገር እዩ። እንተኾነ ፍጻሜታት ብዝተፈላለዩ ዝርዝራትን መደምደምታታትን ይቐርቡሞ ኣንባቢ/ሰማዒ  መንኦም ሓቀኛ ይደናገር። ብጻይ ተስፋይ ተምኖ ድዩ ሓቂ ዝተዛረበ’ስ ኣምባሳዶር ኣድሓኖም? ኢሉ ይጭነጭ።

ናይ ክልቲኦም ዝካሬታት ኣብ ጊዜ ከም ገለ ሃሲሶም ክኾኑ ይኽእሉ። ካብ ፈለምኡ፡ ክልቲኣቶም፡ ብቦታ መጠመቲኦምን ጥቕሞምን(ብክጥምትዎ ዝመረጽዎ) ዝተተንኴየ ሓበረታ ከዚኖም ይነብሩ። እሞ’ዚ ሓበሬታ’ዚ  እቲ ሔዚ ብንጽህና ዝዝክርዎ ‘ሓቀኛ’ ሓበሬታ ክኸውን ይኽእል።

ክልቲኣቶም ነቶም ዘኻትዑ ዝርዝራት ፍጻሜታት ብልክዕ ዝዝክሩ እንተኾኑ’ኸ? ከም’ዚ እንተዄይኑ ሓዲኦም ንድሕሪት ተመሊሱ ንፍጻሜታት ኮነ ኢሉ ንዝሓለፉ ኣቛማቱን ሔዛዊ ጥቕሙን ብዘገልግሉ መልክዕ ጠምዚዙዎም ኣሎ ማለት ኪኸውን እዩ። መንኦም’ዩ ግን እቲ ሓቐኛ?

ካብ’ቲ ምሉእ ሰነሞገታዊ ኣቀራርባን መደምደምታን ጭብጥታት እቲ ሓቐኛ  ኪኸውን ዝኽእል ክንግምት ንኽእል። ኣጠቓቕማ ቋንቋ’ውን ብዛዕባ ቅኑዕነትን ሓሶትን ሓበሬታ ክእምተልና ይኽእል። እቲ ሓባሪ’ኸ በዓል ርጡብ ጠባይን ዝእመንን ድዩ? ቅድመ ፍርዲ’ኸ ኣሎዎ ድዩ? ኣብ ምጽጣሕ ሓበሬታታት ’ከኣ እንታይ ረብሓ ኣሎዎ? ዝብሉ ሕቶታት ምልዓል’ውን ንሓቕነትን ሓሶትን ሓበሬታ ከነጽሩልና ይኽእሉ። እቲ ዝበለጸን ዝተኣምነን መረጋገጺ ሓቅነት ጭብጥታት ግን ካልኦት ኣብ’ቲ ዚተባህለ ፍጻሜ  ዓይነ ምስክራዊ ገለጻ ምስዝህቡ ጥራሕ እዩ። ኣብ ህግሓኤ/ህግደፍ ሓቂ ዓሚቝ እያ ተቐቢራ።  ነፍሲ ወከፍ ኣባል ነበር ከኣ፡ ሓቅነት ብርሃን መዓልቲ ኪትርኢ ዓሚቝ ኪፍሕትር ንጽበ።

ሓቂ ትንገስ!

ዳንኤል ሰመረ ተስፋይ

29.07.2013

ጀርመን