ምትኽኻል ወይ ምጽልጻል ኣእምሮ

ኣማኑኤል ሳህለ

ሰብ ከም ድላዩ ኪሓስብ፡ ማለት ንሓሳባቱ ፋሉል ኪሰዶ ይኽእልዶ? ኣብ ገለ ኩነታትን ኣጋጣሚታትን ይኽእልዩ። ንኣብነት ኣብ ሕልምን ኣብ ስኽራንን ኣብ ጽላለን። ስኽራን ክንብል ከሎና፡ ናይ ስልጣን ስኽራን ከም ዘሎ እውን ክንርስዕ ኣይግባእን።

ኣምባገነናት እኮ ቃሕ ዝበሎም እዮም ዚዛረቡ። መላኺ ስለ ዘይብሎም። ኣብ ገገዛኹም ኬድናዶ በጊዕ ክንሓርደልኩም ደሊኹም? ናብ ማይ ዘለዎ ዘይትኸዱ! ዚብላ ቃላት ከም ኣብነት ኪጥቀሳ ይኽእላ።

ሓሳባት ወድሰብ ቀጻሊ ዚፍልፍል ናይ ሓንጎል ውጽኢት እዩ። ደው ኪብል ኣይክእልን። ምስ ሞትካ ጥራይ እዩ ደው ዚብል። ደቂስካ ከሎኻውን ናብ ሕልሚ ብምቕያር ስርሑ ይቕጽል እዩ።

ነቲ ከም ማዕበል ዚገላበጥን ከም ፈለግ ዝውሕዝን ኣብ ኣእምሮና ዘዕለብጥን ሓሳባት ከም ዕርፊ ኮይኑ ኣንፈት ዘትሕዞን ከም መንፊት ኮይኑ ዝነፍዮን ዝጸጽዮን ዝወጋግኖን መሳርሒ ወይ ፕሮሰሰር ኪህሉ ግድን እዩ። እዚ ኣካልዚ ድማ ኣብ ውሽጢ ሓንጎልና ኣሎ። ቀልቢ ወይ ልቦናዶ ክንብሎ? ንሓሳባትና ልክዕ ከም ኣመጻጽኣኡ ማለት ከይመመና ቃላት ኣልቢስና እነውስኦ እንተ ንኸውን፡ ዝበዝሕ ሰብ ኪርደኣና ኣይምኸኣለን።

እዚ ዝነፍን ዝመምን ናይ ሓንጎልና ውሽጣዊ ኣካል፡ ብባህልን ልምድን፡ ብዝወረስናዮ ባህርያትን፡ ብኸባቢናን ከምኡውን ብማሕበራውን ቁጠባውን ኩነታትና ይጽሎ እዩ። እምበኣር፡ ኣብቲ እንነብረሉ ሕብረተሰብ ከም ጥዑያት ሰባት (ከም ሕዋያት ዘይኮነ) ክንዋሳእ እንተ ደኣ ዄንና፡ ኩሎም እቶም ካብ ኣፍና ከነውጽኦም እንደሊ ቃላትን ብገጽናን ብኻልእ ክፋላት ኣካላትናን ክንገልጾም እንደሊ ስምዒታትን ኣቐዲምና ክንመዝኖምን ክንወጋግኖምን ንግደድ ኢና።

ሓደ እዋን ምስ ሓደ ብጻየይ ኣብ ከተማ እናተዛወርና ከሎና፡ ነቲ ኣብ ቅድሜና ዝነበረ ርሻን ኣመልኪተ፡ እዚ ርሻንዚ ክነውሕን ክጽብቕን፡ ምስ በልኩዎ፡ ሰሪቖም ሰራሪቖምዝሰርሑዎ እዩ፡ ኢሉኒ። ናይ መን ምዃኑ ከይሓተተ። ሓደ ካልእ ከኣ፡ ብዛዕባ ኣንስቲ ኣልዒልና ክንዛረብ ከሎና፡ ኣንስቲ ጨካናት ምዃነን ክነግረኒ ኣይደንጎየን። እታ ኣብ ከርሳ 9 ወርሒ ዝሓዘትካን፡ ናብዛ ዓለም ምስ ተቐልቀልካ ድማ ኣጥቢያን ሓዚላን ዘዕበየትካ ኣደኻ ወላዲትካ ጨካን ድያ ነይራ፡ ብምባል ተወኪሰዮ። ክቕጽል ኣይደለየን። ከምዚ ዝበለ ካብ ኣእምሮ ሰብ ዝወጽእ ኣተሓሳስባ፡ ከምቲ ኣብ ላዕሊ እተባህለ፡ ከይተነፍየን ከይተጸጸየን ዚወጽእ ዓይነት ኣተሓሳስባ እዩ።

ምሸት ኣብ ገዛኻ ምስ ኣተኻ፡ ኣብ ዓራትካ ኴንካ፡ እንታይ እየ ክብል ዝወዓልኩ ብምባል ነቲ ክትብሎ ዝወዓልካ በብሓደ ትእርሞ እንተ ትኸውን፡ እቲ ዝንቡዕ ኣተሓሳስባኻ ኣይምሳዕረረን። ትም ኢልካ እንተ ርኢኻዮ ግን፡ ነቲ ኣእምሮኻ ኪመልኮን ከባላሽዎን ሓይልን ክእለትን ኣለዎ።

ጌጋ ኣተሓሳስባ፡ ናይ ሞራል ሕቶ ጥራይ ዘይኮነስ፡ ናይ ስነሞጎታዊ ሕቶውን እዩ። ይኹንምበር፡ ሞራል ወይ ጽቡቕ ተግባር፡ ኣብ ስነሞጎት እተመርኮሰ ምዃኑ ኣብቲ ዝመጽእ ጽሑፋት ኪግለጽ እዩ።

እቲ ነቲ ርሻን ኣመልኪቱ፡ ሰሪቖም ሰራሪቖም እዮም ሰሪሖምዎ ዝበለ፡ ካብ ቅንኢ እተላዕለ ኪኸውን ይኽእል። ቅንኢ ግን እንታይ ማለት እዩ? ኣነ ክገብሮ ዘይከኣልኩ፡ ኣነ ክህልወኒ ዘይከኣለ፡ ከመይ ገይሮም ንሳቶም ኪገብሩዎ ክኢሎም ወይ ክህልዎም ክኢሉ ንዚብል ሓሳባት ከም መበገሲ ወሲዱ ኣሉታዊ ግብረመልሲ ንምሃብ ዝተደጎለ ሓይሊ እዩ።

እቲ ሰብ ብስነሞገታዊ መገዲ ዚሓስብ ነይሩ እንተ ዝኸውን ግን፡ ከምኡ ኣይምበለን። ኣነ፡ ኣነ እየ። ንሳቶም፡ ንሳቶም እዮም። ክልተና እንታይ ዘራኽብ ኣሎና? እቲ ነቲ ህንጻ ዝሰርሖ ሰብ ካባይ ንላዕሊ ናይ ንግዲ ክእለት ኪህሉዎ ይኽእል ይኸውን። ወይውን ካባይ ንላዕሊ ገንዘብ ናይ ምዕቋር ወይ ናይ ምውህላል ባህርይ ይህሉዎ ይኸውን። እቲ ብቕንኢ ተሰኒፉ ዘሎ ሰብ ንኣእምሮኡ ብኸምዚ ዓይነት ኣተሓሳስባ ዝመርሖ ነይሩ እንተ ዝኸውን፡ ከምዚ ዝበለ ዘረባ ኣይመውስአን ነይሩ።

ንምንታይ ኣነ ናይ ንግዲ ክእለት ዘይብለይ ንዚብል ሕቶ ግን፡ ልክዕ ምስቲ ስለምንታይ ኣነ ሓጺር ኮይነ ተፈጢረ ንሱ ግን ነዊሕ ኮይኑ ተፈጢሩ ዚብል ሕቶ ዚመሳሰል ይመስል። ከምዚ ዝበለ ሕቶ ነቲ ዝወለደካ ወይ ነታ ዝወለደትካ ምሕታት ይሓይሽ። ወለድኻ ድማ ብወገኖም ንወለዶም ኪሓቱዎም፡ ንሳቶምውን ብወገኖም ንወለዶም ኪሓቱዎም ስለ ዝኾኑ፡ እቲ ሕቶ ከይተመለሸ ኪነብር ምዃኑ ግን ክትፈልጥ ይግባእ።

ነቲ ብተፈጥሮ እተዋህበካ ዓቕሚ ወይ ክእለት ወይ ጉድለት ተቐቢልካ፡ ወይ ከተመሓይሾ ምፍታን ወይ ድማ ክሳብ ጥርዙ ክትጥቀመሉ ምፍታን ኣማራጺ ዘይብሉ ጉዳይ ምዃኑ እንተ ፈሊጥካ፡ ኣብ ልዕሊኡ ድማ ስነመጎታዊ ኣተሓሳስባ እንተ ኣማዕቢልካ፡ ኣእምሮኻ ብመጠኑ ተተኻኺሉን ተጸልጺሉን (ተመልሚሉን) ማለት እዩ። ምልሙልን ጽልጹልን ኣእምሮ ድማ ኣብቲ ኣብ ሕበረተሰብ ዚኽሰት ለውጢ ወይ ምስግጋር፡ ዓቢ ኣበርክቶ ኪገብር ይኽእል እዩ።

እሞኸ እንታይ እዩ ኪጽልጸል ወይ ኪተኻኸል ተደልዩ ዘሎ?

ኣብ ኩነታት ሃገርናን እንተ ተዓዚብና፡ ኣብ ህዝብና ብሓፈሻ ኣብ መንእሰያትና ድማ ብፍላይ ዚረአ ዘሎ ኣተሓሳስባ መሰረታዊ ለውጢ ዘድልዮ ይመስል። ግን ኩሉ ነገር ብሓደ ግዜ ኪልወጥ ስለ ዘይክእል፡ ንነዊሕ መገሻ ድማ ሓንቲ ስጉምቲ ስለ እትጅምራ፡ ነቲ መብዛሕትኡ ኣብ እተፈላለየ ወገናት ዓለም ዚነብር ህዝብና ሒዙዎ ዘሎ ኣገባብ ኣተሓሳስባ ብመጠኑ ንምልዋጥ፡ ከምዚ ዚስዕብ ርእይቶ ከቕርብ እፈቱ፤

እቲ ኺጽልጸል ዘለዎ ኣተሓሳስባ እምበኣር ከምዚ ይመስል፤

1. ምሕፋሽ (Generalization)

ንሓደ ወይ ንኽልተ ወይ ንውሑዳት ዚምልከት ጉድለታት ወይ ውህበታት ንኹሉ ህዝቢ ወይ ጉጀለ ከም ዚውክል ጌርካ ምዝራብ።

2. ኣቐዲምካ ምፍራድ (Prejudice)

ኣብ ኣመሪካ፡ ኣብ ሓደ ጸዓዱ ዚምሃሩሉ ቤትትምህርቲ፡ ንገለ ተምሃሮ ናይ ሓደ ካራ ዝሓዘ ጻዕዳን ናይ ሓደ ካራ ዘይሓዘ ጸሊምን ሰብ ፎቶ ብስላይድ ገርዮም ንሒደት ካልኢታት (ማለት ቅጽበታዊ ህሞት) ኣርእዮምዎም። ብድሕርዚ ሕቶ ኣቕሪቦሙሎም። መን እዩ ካራ ሒዙ ዝነበረ፡ እቲ ጸሊም ድዩ ወይስ እቲ ጻዕዳ ዚብል ሕቶ። መብዛሕትኦም እቶም ተምሃሮ፡ እቲ ጸሊም እዩ ካራ ሒዙ ነይሩ ዚብል መልሲ ሂቦም። ንኣእምሮኦም፡ ጸሊም እዩ ቀታል ሰብ ዚብል ቅድመፍርዳዊ ርእይቶ መሊኦምዎ ስለ ዝጸንሑ።

3. ስምዒታዊ ምዃን

ዝበዝሕ ግዜ፡ ስምዒት ቦታ ዚረክብ፡ እቲ ኣእምሮ ኪዕጾ ኸሎ እዩ። ኣእምሮ ኣዒንቲ ኣለዎ፡ ስምዒት ግን ዝበዝሕ ግዜ ዕዉር እዩ።

4. ኣብ ማሪት (ኣጉል እምነት) ምምርኳስ

ነቲ ጉዳይ ባዕልኻ በቲ ክትሓስበሉን ክትትንትነሉን እተዋህበካ ኣእምሮ ኣብ ክንዲ ምፍታሕ፡ ናብ ገለ መለኮታዊ ሓይሊ ከተጸግዖ ምፍታን። ናይዚ ኩነታትዚ ውጽኢት መብዛሕትኡ ግዜ ኣሉታዊ እዩ። ቅድም ኩሉ ዝከኣለካ ዘበለ ግበር፡ እቲ ዝተረፈ ድማ በቲ ምዕባለታትን ኩነታትን ባዕሉ ኪውሰን እዩ።

5. ምሒር ምፍታውን ምሒር ምጽላእን

ኣብ ዝኾነ ይኹን ናይ ህይወት ንጥፈታት ምሒር ምፍታው ከጋግየካ ይኽእል እዩ፡ ከምኡውን ምሒር ምጽላእ። ብፍላይ ፍርዲ ወይ ርእይቶ ኣብ እትህበሉ እዋን ኣእምሮኻ ብስርዓት ኪሰርሕ እንተ ደሊኻ፡ ንኹሉ ብሓደ ዓይኒ ረኣዮ። ነቲ እትፈትዎን ነቲ እትጸልኦን።

6. ኣነየ ዝፈልጥ፡ ኣነ እየ ነቲ ቅኑዕ መገዲ ሒዘ ዘለኹ ምባል

ከምዚ ዓይነት ኣተሓሳስባ፡ ተጻዋርነትን ሕድገትን ኣይፈልጥን እዩ። ዕድል ምስ ዚረክብ ድማ ዕንወታዊ ስጉምቲ ካብ ምውሳድ ድሕር ኣይብልን።

7. ዕላማኻ ዘይንምጻር

ኣብ ዝኾነ ንጥፈታትን መስርሕን ኣብ ፖሊሲታትን ስልትን ስትራተጅን ዕላማ ኪህልወካ ይግባእ። ዕላማ ዘይብሉ ኩሉ ስራሕን ሃልክን ውጽኢቱ ድኻም ጥራይ እዩ።

8. ጸገማት ከተለሊ ዘይምፍታን

ነቲ ጸገም ከየለለኻ ምሉእ መዓልቲ ብዛዕባ ስትራተጂ ክትዛረብ ምውዓል ዋጋ የብሉን። መጀመርያ ነቲ ጸገም ኣለሊኻ ተሰማምዓሉ፡ ብድሕርዚ ብሓደ ኴንካ ክትቃለሰሉ ምፍታን።

9. ትም ምባል/ዓገብ ዘይምባል/ልኡምነት ምርኣይ

ዘይፍትሓዊ ዘይሓቂ ዘይግቡእ ነገራት ክትርእይ ከሎኻ ባዕልኻ እኳ እንተ ዘይተቓለስካሉ፡ ዚቃለሱሉ መታን ኪርከቡ ኣብ ህዝቢ ከተቕርቦ ይግባእ። ኣብ መንጎቶም ነዚ ኣብ ኤርትራ ዘሎ ስርዓት ራሕሪሖም ኣብ ወጻኢ ዕቝባ ዝሓተቱ ውልቀሰባት፡ ክሳዕ ሕጂ ኣጽቂጦም ዘለዉ ውሑዳት ኣይኮኑን።

10. ኢሎምና/ተባሂሉ/ይብሃል ኣሎ ወዘተ. እናበልካ ምዝራብ

ኣብ ክንዲ ባዕልኻ ኣንቢብካ ወይ ናብቲ ምንጪ ኬድካ ሓበሬታ ምውህላል፡ ኣብ ማርሻበዲ ዚውረን ብሕሱር ጋዜጣታትን ተለቪዥንን ብሞባይላትን ዝመሓላለፍ ሓበሬታታትን ዜናታትን በለካ ለኽዓካን ከም እሙን ማዕከን ጌርካ ምቕራብ።

ነዘን ተዘርዚረን ዘለዋ ጻህያይ ወይ ክርዳድ ንምእላይ ምስ እትቃለስን ኣብ ኣተሓሳስባኻ ድማ መዓልታዊ ቍጽጽር ምስ እተካይድ፡ ሓሳባትካ እናነጸረን እናተኾለዐን ናብቲ ናብ ጭቡጥን ሓቅን ዚወስድ መገዲ ከም ዝመርሓካን ዘብጽሓካን ክትጠራጠር ኣይግባእን።