ታሪኽ እንታይ ኢዩ?

ብዛዕባ ሓበሬታ ክንዛረብ ከለና ሓንቲ ሕቶ ኣልዒልና ኔርና። ንሳ ከኣ “ሓበሬታ መን የንቅሎ” ወይ “ሓበሬታ መን ይሰርሖ” እትብል ኢያ። እቲ መልሲ ድማ ኩሉ ህዋስ ወይ ህዋሳት ዘለዎ ሰብ ኢልና ኔርና። ኣብዚ ሕቶ’ዚ ምሁርን ዘይምህሩን፣ ንእሽቶን ዓብን፣ ምኩርን ዘይምኩርን ዝበሃል የብሉን። ስለዚ ብኣጠቓላሊ ዝኾነ ይኹን ሰብ ነቲ ዝረኸቦ ሓበሬታ ናይ ምትሕልላፍ ተኽእሎ፣ ናይ ምግላጽ ተኽእሎ፣ ናይ ምትርጓም ተኽእሎ ኣለዎ ማለት ኢዩ። ታሪኽከ መን ይነድቆ? መን ይጽሕፎ? መን ናብ ሓደ ዝተወሃሃደን ርዱእ ኣቀራርባን ጌሩ ይውድኖ? መልሱ ናይ ታሪኽ ተመራመርቲ ኢዩ። ናይ ታሪኽ ተመራመርቲ ወይ ጸሓፍቲ ነቲ ቅድሚኦም ዝሓለፈን ኣብ ዕድሚኦም ዝነበረን ፍጻሜ ብቡዙሕ መጽናዕቲ ካብ ዝረኸብዎ “ሓበሬታታት” በቲ ንሳቶም ዝርድእዎ ተርጉሞም ይጽሕፍዎ። እዚ ንሳቶም ዝእክብዎ “ሓበሬታታት” ካብ ብቕድሚኦም ዝነበሩ ሰባት ዝተጻሕፈ፣ ዝተሳእለ፣ ዝተቐርጸ ወይ ድማ ብኣፍ ዝተመሓላለፈ ኢዩ። ነዚ ከኣ ኢና እኩብ ፍጻሜ ኢልና እንጽውዖ። ግን ሓበሬታ ኩሉ ሓቂ ወይ ቅኑዕ ድዩ? ብመሰረት ኣብ ዝሓለፈ ጽሑፍ ዝረኣናዮ ምኽንያታት ሓበሬታ ኩሉ ሓቂ ወይ ቅኑዕ ኣይኮነን። ስለዚ ምንጩ ቅኑዕ ዘይኮነ ታሪኽ ከመይ ኣቢሉ ሓቂ ወይ ቅኑዕ ክኸውን። ታሪኽ እምበኣር ድምር ናይ ሓበሬታ (Information)፣ ዝንቡዕ ሓበሬታ (Misinformation)፣ ዝተሰነዐ ሓበሬታ (Disinformation) ኢዩ።

እስኪ ነዚ ኣብ ላዕሊ ዘሎ ንምብራህ ሓደ ሓደ ካብቲ ኣብ ካልኦት ህዝብታት ከም “ሓቂ” ታሪኽ ተወሲዱ ኣብ መጻሕፍቲ ከይተረፈ ዝዕለል ክጠቅስ። ኣብ ግዜ ሰውራ ፈረንሳ (1789 – 1799) ኣንጻር ንጉሳዊ ቤተ-ሰብ ብርቱዕ ናይ ህዝቢ ናዕቢ ከምዝነበረ መዛግብቲ ታሪኽ ይገልጹ። ፈረንሳ ኣብ ሓያል ቁጠባዊ ሽግር ስለዝወደቐት ድማ ስእነት ባኒ ነቲ ምንቅስቓስ መሊሱ ነዳዲ ፈንይሉ። ኣብቲ ግዜ’ቲ ዝነበረት ሰይቲ ንጉስ (Marie Antoinette) በቶም ሰልፊ ዘካይዶ ዝነበሩ ህዝቢ ተጨኒቓ፣ ስለምንታይ ኣድማ ይገብሩ ከምዝነበሩ ሓቲታ ይብሃል። “ባኒ ስኢንና ኢሎም ኢዮም” ዝብል መልሲ ምስ ተወሃባ “ስለምንታይ ባኒ እንተስኢኖም ኬክ ዘይበልዑ” ከምዝበለት፣ ንነዊሕ ዝኸደ ናይ ሓሶት “ታሪኽ” ኣሎ። በዚን ካልእ ናይ ሓሶት ክስን ተኸሲሳ ድሕሪ ቁሩብ ዓመታት ምስ ሰብኣያ ንሞት ተፈሪዳ። ኣብ ብዙሕ ናይ ሸቃሎ (ጸጋም) ኣተሓሳስባ ዘንበድብዱ መጻሕፍቲ ከኣ ክሳብ ዕለተ ሎሚ ትጽሓፍ ኣላ። ናይ ታሪኽ ተመራመርቲ ነዛ ሓበሬታ እዚኣ ከእምን ዝኽእል ዝኾነ ይኹን ጭብጢ ከምዘይረኸቡ ኢዮም ዝእምቱ።

ኣብ ዓዲ እንግሊዝ ብንጉስ ኣርተር ዝፍለጥ ኣብ 6ይ ክፍለ-ዘመን ዝነበረ ሰብኣይ ኣሎ። ብዛዕብኡን ንሱ ፈጺምዎም ዝበሃሉ ጅግንነትን ንኣማኢት ወለዶታት ዝሓለፈ ታሪኽ ኣሎ። ንጉስ ኣርተር ኣንጻር እቶም ብሳክሰን ዝፍለጡ ካብ ሰሜን ኤውሮጳ ዝመጹ ወረርቲ፣ ወተሃደራቱ ኣዕጢቑ ዝተኸላኸለ ሓያል ተዋጋኢ ከምዝነበረ ኢዩ ዝዝንቶ። ኣብቲ ክሳብ ሕጂ ዘሎ ብዛዕባ ወረራ ናይ ሳክሰን ዝገልጽ፣ ኣብ 500 ድሕሪ ልደተ-ክርስቶስ ዝተጻሕፈ መጻሕፍቲ ስሙ ጨሪሹ የለን። ድሕሪ ኣማኢት ዓመታት ናይቲ ፍጻሜ ግን፣ ብሓደ ብሪጣንያዊ ናይ ታሪኽ ተመራማሪ ኣብ 12 ውግኣት ከምዝተሳተፈ ዝገልጽ፣ መብዛሕትኡ ካብ ግጥምታት ዝተወስደ መጽሓፍ፣ ኣርተር ከም ጅግና ተጠቒሱ ኣሎ። ይኹን እምበር ናይ ዘመንና ናይ ታሪኽ ተመራመርቲ ኣይኮነን’ዶ 12 ውግኣት ክዋጋእ ከም ሰብ ምንባሩን ዘይምንባሩን እኳ መረጋገጺ ክሳብ ሕጂ ኣይረኸቡን። ስለዚ ገለ ሰባት ጽውጽዋይ ኢዩ ክብሉ ከለዉ ገለ ድማ ህያው ዝነበረ ሰብ ኢዩ ይብሉ። በቲ ኢልካ በቲ ግን ንኣማኢት ዓመታት እዚ ታሪኽ እዚ “ሓቂ” ኮይኑ ኢዩ ጸኒሑ።

ካብ ፖለቲካ ወጻኢ ሓንቲ ኣብነት- ኣብ 4ይ ክፍሊ ከለኹ ሓንቲ ዝፈትዋ ሕቶ ኔራ። “ንኣመሪካ መን ረኺብዋ?” ትብል ኢያ። ክሪስቶፈር ኮሎምባስ ምዃኑ ተጠራጢረ ኣይፈልጥን። ኮሎምቦስ ካብ ኤውሮጳ ተበጊሱ ኣብ 1492  ኣብ ባሃማስ ዝበሃል ቦታ ወሪዱ ንኣመሪካ ንመጀመርያ ግዜ ከም ዝረኸባ ኣብ ትምህርቲ ታሪኽ ጥራይ ዘይኮነ ኣብ ትምህርቲ ጂኦግራፍ እውን ዘይተማህሮ ሰብ የለን። ኣብዚ ሕጂ እዋን ብተመራመርቲ ታሪኽ ብዝተረኽበ መጽናዕቲ ግን፣ ኣመሪካ ቅድሚ ኮሎምቦስ ሚልዮናት ዓመታት ሰባት ይቕመጥዋ ከም ዝነበሩ፣ ቅድሚ 12, 000 ዓመታት ኤስያውያን ከምዝበጽሕዋ፣ ኤሪክ ዘ ሬድ ዝበሃል ኤውሮጳዊ 492 ዓመታት ቅድሚ ኮሎምቦስ ኣብ ኣመሪካ ከም ዝወረደን፣ ኣብ 600 ቅ.ል.ክ እውን ከይተረፈ ካብ’ዚ ሕጂ እስራኤል ዝበሃል ዘሎ ቦታ ነቒሎም ንኣመሪካ ከምዝበጽሑ ኣርኮለጂካዊ ሓበሬታ ከም ዘሎ ተመራመርቲ ታሪኽ ይሕብሩ። ካብዚ ኣብነታት’ዚ እንመሃሮ ነገር እንተልዩ፣ ከም ሓቂ ተቖጺሩ ንዓመታት ዝኸደ ታሪኽ፣ ኣብ ሓደ እዋን ሓሶት ኮይኑ ክጸንሕ ከምዝኽእል ኢዩ። ስለዚ ኢዩ እምበኣር ታሪኽ ኣብ ቀጻሊ መጽናዕቲ ዝርከብ።

ከመይ ጌሩ ግን ሓሶት ፍጻሜ ናብ ታሪኽ ይምዕብል? ወይ ድማ ሓቂ ፍጻሜ ካብ ገጽ ምድሪ ይጠፍእ። እስኪ ነዞም ሕቶታት እዚኣቶም ንምብራህ ናብቲ ክሳብ ሕጂ ብልምዲ “ታሪኽና” ኢልና እንሕበነሎም ኣብ ሰለስተ ነንበይኑ እዋናት ዘጋጠሙ ፍጻሜታት ከም ኣብነት ንርአ።

ቅድምን ድሕርን ጉባኤ ህዝባዊ ሓይልታት/ህዝባዊ ግንባር፣ እድሪስ ዓዋተ ብኸመይ ይግለጽ ኔሩ? ቅድሚ ጉባኤ ጥሪ 1977፣ ኣባላትን ሓፋሽ ውድባትን ናይ ህዝባዊ ሓይልታት ብዕሊ እድሪስ ዓወተ “ሽፍታ” ከምዝነበረን፣ “ጀማሪ ሰውራ” ምባል ከኣ ላግጺ ናይ ተጋድሎ ሓርነት ኤርትራ ምዃኑን ሰቢኹን ጎስጉሱን ኣእሚኑን። ኩሎም እቶም በዚ ኣስተምህሮ ዝዓገቡ፣  ንከምኦም ዝኣመሰሉ እንዳመሃሩ ከም ሓቀኛ ታሪኽ ኣሚኖም ንገለ ዓመታት ተጓዒዞም። ድሕሪ ጉባኤ ህዝባዊ ግንባር ሓርነት ኤርትራ ሓደ ፖለቲካዊ ውሳኔ ወሲዱ። ንሱ ድማ “ሓምድ እድሪስ ዓዋተ ፈላሚ ሰውራ ምዃኑን፣ ኣብ ኣዳል ናይ መጀመርታ ጥይት ዝተኮሱ ንሱን ሰዓብቱን ምዃኖምን” ብዕሊ ኣውጁ። ኣብቲ ሽዑ ሓራ ዝወጻ ከተማታትን ገጠራትን፣ ሓደ መስከረም ከም እውጅ በዓል ህዝባዊ ግንባርን ተጋድሎ ሓርነት ኤርትራን ንኽትከውን ድማ በቒዓ። ብመሰረት እዚ ፖለቲካዊ ውሳኔ ድማ እነሆ ክሳብ ሎሚ ኣብ ውሽጥን ኣብ ደገን ብዘይ ዝኾነ ውድባዊ ጸግዒ ትበዓል ኣላ። እስኪ ሕጂ ንድሕሪት ተመሊስና፣ ህዝባዊ ግንባር ነቲ ናይ ቅድሚ ጉባኤ ዝነበረ ውሳኔኡ ክሳብ ናጽነትን ድሕሪኡን ቀጺሉ “እድሪስ ዓዋተ ሽፍታ ኢዩ ኔሩ” እንተዝብለና፣ ኣየናይ ታሪኽ ሓቂ ምኾነ? እንድዒ።

ኣብ 1984 ኣባላት ኮማንዶ ህግ ንመዕርፎ ነፈርቲ ኣስመራ ብምእታው “30 ነፈርቲ” ኣቃጺሎም። እንደገና ኣብ ውሽጢ ውሑዳት ኣዋርሕ ንካልኣይ ግዜ ንመዐርፎ ነፈርቲ ኣስመራ ብምጥቃዕ “44 ነፈርቲ” ካብ ስራሕ ወጻኢ ጌሮም። ስለዚ ብጠቕላላ “74 ነፈርቲ” ኣዕኒዮም ማለት ኢዩ። እዚ ፍጻሜታት’ዚ ብድምጺ ሓፋሽን ናይ ሽዑ ጋዜጣ ህግ ሰሚዕናዮ። ኣብቲ ብሰለሙን ድራር፣ ብተኸታታሊ ኣብ ጋዜጣ ሓዳስ ኤርትራ ዝወጸ ጽሑፍን፣ ኣብ መጽሓፉን ኣንቢብናዮ። እዚ መጽሓፍ እዚ ግን ኣብታ ቀዳመይቲ ፍጻሜ ጥራይ ኣተኩሩ ኢዩ ተጻሒፉ። ሓቂ ድዩ? እንድዒ። ገለ ሓቕታት ኣለዎ’ዶ? ምናልባት። ዝዘንበዐ ሓበሬታ ድዩ? ብርግጽ። ዝተሰነዐ ሓበሬታ ድዩ? እንድዒ። ከነረጋግጾ ንኽእል ኔርና’ዶ? እወ። ስለምንታይ ደኣ ዘየረጋገጽናዮ? ሓያላት ከልኪሎምና። ኣብ ታሪኽና ከም ሓቂ ድዩ ክስነድ ከም ሓሶት? እንድዒ።

ጉጅለ 15 ዘልዓልዎ ሕቶ ዲሞክራስያዊ ኢዩ ኔሩ። ምኽንያቱ ብቃላቶም ኣብ ናይ ብሕቲ ጋዜጣታት ጽሒፎምን ተዛሪቦምን ኢዮም። ብመጠኑ ከኣ ንዝፈልጥዎም ሰባትን መሳርሕቶምን ሕቶኦም እንታይ ምዃኑ ኣብ ቅድሚ ህዝብን መንግስትን ዓው ኢሎም ዳሕዲሖሞ ኢዮም። ስለዚ በቲ ዝሰማዕናዮን ዘንበብናዮን ሕቶኦም ወይ ጠለቦም “ዲሞክራስያዊ ምሕደራ ኣብ ኤርትራ ይተኸል” ዝብል ከም ዝነበረ ብዘይካ ፈሊጡ ዝደቀሰ ኩሉ ህዝቢ ኤርትራን ዓለምን ይፈልጥ። ሕጂ ንድሕሪት ተመሊስና ክልተ ትዕዝብቲ (Scenario) ንስኣል። ሓደ፣ ኣብ ኤርትራ ኣብ እዋን ምንቅስቓስ ጉጅለ 15 ናይ ብሕቲ ጋዜጣታት እንተዘይነብራ እሞ ነቲ ዝበልዎ ብዝኾነ መንገዲ እንተዘይንሰምዖ። ካልኣይ ኢሳያስ ወይ ህግደፍ ከሎ ገና ምትእኽኻቦም ፈሊጡ፣ ብስርቂ ከሲሱ ኣብ ቀይዲ እንተዘእትዎም። ልክዕ ከምቲ ኣብ ልዕሊ ቢትወደድ ኣብራሃን ኤርምያስ ደበሳይን ካልኦትን ዝተወስደ ስጉምቲ ማለት ኢዩ። ሓንቲ ካብዘን ኣብ ላዕሊ ዘለዋ ኩነታት እንተዝማለኣ ኔረን፣ ክንደይ ካባና ኢና እዚ ሕጂ ዘለና ስእሊ ጉጅለ 15 ዝህልወና? ኣይኮነን’ዶ ከይነገሩና ሓሊፎምስ ነጊሮምና ከለዉ’ኳ ብኽድዓት ዝኸሰስናዮም ብዙሓት ኢና። ኣብ ታሪኽ ብኸመይ ኢዩ ክስነድ? እንድዒ።

እምበኣር ታሪኽ መወዳእታ ዘይብሉ ከምዚ ዝኣመሰለ ፍጻሜታት ኣለዎ። ናትና ታሪኽ ጥራይ ዘይኮነ ናይ ኩሉ ህዝቢ ዓለም። ኣብ ስርዓተ ሓበሬታ ንጭብጢ (Evidence) ብዝምልከት ሓደ ኣበሃህላ ኣሎ። ንሱ ኸኣ ከምዚ ይብል “In the absence of hard evidence soft evidence prevails.” ኣብ ብመርትዖ ዝተሰነየ ሓበሬታ (ጭብጢ) ዘይብሉ ቦታ ወይ ኣእምሮ ቤላ ቤለው ኢዩ ዝዕወት ወይ ዝመርሕ። ኣብ ኤርትራ ሓደ ካብ ዓበይቲ ጸጋማትና ከኣ እዚ ኢዩ። ብዝተጨበጠ መርትዖ (Hard Evidence) ዝተሰነየ ወግዓዊ ህዝባዊ ጻብጻብ የብልናን። ስለዝኾነ ከኣ ካብ ንእሽቶ ክሳብ እቲ ዝዓበየ ሃገር-ለኸ ዕላላት ኣከራኸርቲ (Disputed) ኢዮም። ንኣብነት ብዝሒ ህዝቢ ኤርትራ ክንደይ ኢዩ? ክንደይ ካብ ህዝቢ ኤርትራ ኣማኒ ክርስትና ኢዩ? ክንደይ’ከ ኣማኒ ምስልምና? ነፍሲ ወከፍ ብሄር ክንደይ ምእታዊት ካብ ህዝቢ ኤርትራ ኢያ?  ቃልሲ ህዝቢ ኤርትራ ብኸመይን ኣበይን ብበዓል መንን ተጀሚሩ? ቁጽሪ ስዉኣትና ክንደይ ኢዮም? ክንደይ ካብ ህግ? ክንደይ ካብ ተሓኤ? ክንደይ ካብ ካልኦት ውድባት? ክንደይ ናይ ውግእ ስንኩላን ኣለዉና? መራሕትና እንታዎት ኢዮም? መን፣ እንታይ ክእለት ኣለዎ? መን፣ እንታይ ኣበርክቶ ጌሩ?…ወ.ዘ.ተ. እቲ ዝርዝር መወዳእታ የብሉን። ኩሉ እቲ ንፈልጦ ዝመስለና ከኣ ብተራ ዕላል (Soft Evidence) ዝተሰነየ ኢዩ።

ብፍላይ ኣብ ትሕቲ ውልቀ-ምልካዊ ስርዓታት ዝመሓደሩ ህዝብታት 10% ሓቂ ክትረክብ እውን የጸግም ኢዩ። እቲ ዝበዘሐ ነቲ ውልቀ-መላኺ ከነውር ይኽእል ኢዩ ዝበሃል ዶኩመንትታት ናይ ምርካቡ ዘሎ ተኽእሎ ኣዝዩ ጸቢብ ኢዩ። ነቲ ናይ ፕሮፖጋንዳ መሳርሒ ባዕሎም ስለዝውንንዎ፣ ዋላ ፈጺሙ ዘይተገብረ ታሪኽ ክሰርሑ ጸገም የብሎምን። ስለዚ ኣብ ታሪኽ ዝተሰነዐ ሓበሬታታት እውን ምሕላፉ ኣይተርፎን ኢዩ። ዝዘንበዐ ሓበሬታ ምርካብ ብዙሕ ኣይመዛረበን። ምኽንያቱ ሰባት ብባህሪና ንነገራት ብማዕረን ልክዕን ክንዕዘብ ወይ ብማዕረን ልክዕን ክንገልጽ ጸገም ኣለና። ሓበሬታ ደይ መደይ ኢልካ ክትስንዕ ግን ናይ ባህሪ ሽግር ዘይኮነ ናይ ረብሓ ሽግር ኢዩ።

ኣብ ዝቕጽል ጽሑፈይ ነዘን ዝስዕባ ሕቶታት ክምልስ ክፍትን ኢየ። 1. ኣብ ሓደ ህሞት ዝወዓሉ ዝበሃሉ መን ኢዮም 2. ስለምንታይ ሚዛናዊ ታሪኽ ብዝወዓሉ ሰባት ዘይጽሓፍ 3. መርትዖ (evidence) ማለት እንታይ ኢዩ 4. ርኢቶይ ብዛዕባ ዕላል ተስፋይ ተምነዎን ነቐፍቱን

ይቕጽል…

ጸጋይ ገብረሂወት
tgbokru@yahoo.co.uk