ኣፍሪቃ ከም ኣህጉር ብእትውንኖ ባህርያዊ ጸጋትታት ኣዝያ ሃብታም ምዃና ጸብጻባት የመልክቱ። እቲ ባህርያዊ ጸጋታት፡ ወርቅን ኣልማዝን ዝኣመሰሉ ማዕድናት ጥራሕ ዘጠቓልል ኣይኮነን። ኣዝዩ ሰፊሕ ተሓሪሱ ክፈሪ ዝኽእል ድንግል መሬት’ውን ትውንን ኢያ። ብዙሓት ተንተንቲ ስነ-ቑጠባ ይኹኑ ዝተፈለለዩ ካልኦት ምሁራት ከኣ፡ ኣፍሪቃ እዚ ብኣጸዋውዓ ፕሮፈሰር ዓሊ ማዙሩይ “ናይ ሃብቲ ደሴት” ዘስምያ ጸጋታት እናወነነት፡ ኣህዛባ ኣብ’ቲ ዝኸፍአ ናይ ድኽነት ዓዘቕቲ ተሸሚሞምሉ ዘለዉ ምኽንያት እንታይ ኢዩ ንዝብል ሕቶ፡ ክሳብ ለይቲ ሎሚ መልሲ ክረኽቡሉ ከምዘይክኣሉ ኢዩ ዝፍለጥ።
ውድብ ሕቡራት ሃገራት ንዓይነት መነባብሮ ኣመልኪቱ ኣብ ዘውጽኦ ሓበሬታ፡ እተን ኣብ ትሕቲ ኹሉ ዝስርዓ 25 ሃገራት ብተደጋጋሚ ኣፍሪቃውያን ኮይነን ኢየን ዝርከባ። ብመሰረት እቲ ሓበሬታ ኣብ’ዚ ዝሓለፈ 25 ዓመታት መሊሳ ናብ ዝኸፍአ ናይ ድኽነት ደረጃ ዝወረደት ክፍሊ ዓለም፡ ኣፍሪቃ ጥራሕ ኢያ። 4 ሚልዮን ኣፍሪቃውያን ንመዓልቲ ካብ ሓንቲ ዶላር ብዝውሕድ ወጻኢ ይናበሩ ከምዘለዎም’ውን ጸብጻባት የመልክቱ።
ከም ኣበሃህላ ፕሮፈሰር ዓሊ ማዙሩይ፡ ኣፍሪቃ ብባህርያዊ ጸጋታት ሃብታም ክንሳ ኣህዛባ ኣብ ድኽነት ክነብሩ ተፈሪዶምሉ ዘለዉ ምኽንያት፡ ብቑዕ ትምህርቲ ክረኽቡ ስለዘይክኣሉ ኢዩ። እቲ ፕሮፈሰር፡ “ትምህርቲ ንኹሉ ነገር ኢዩ ዝልውጦ። ኣብ’ዚ እዋን እቶም ዝበዝሑ ኣፍሪቃውያን ቆልዑ ኣእምሮኦም ንሓሳባትን ዕድላትን ከምዝኽፈት ገይሩ፡ ናይ ስራሕ ዕድላት ንምፍጣር ዘዕጥቖም ብቑዕ ትምህርቲ ኣይረኽቡን ዘለዉ” ይብል።
ኣፍሪቃውያን ብቑዕ ትምህርቲ ዘይረኽቡሉ ዘለዉ ምኽንያት ግን እንታይ ኢዩ?
ዝዓበየ ጸገም ኣፍሪቃ ስልጣን ምስ ጨበጡ 30-40 ዓመታት ኣብ ኮረሻ ስልጣን ክውጥሑ ዝደልዩ፡ ልዕሊ ሕጊ ዝኸዱ፡ ንደቂ ዓዶም ኩሉ ዓይነታት መሰላት ነፊጎም ናብ ሓድሽ መግዛእቲ ዘእትዉዎም፡ ረብሓታቶም ቅድሚ ረብሓ ሓፋሽ ዝሰርዑ ውልቀ-ሰባት ኢዮም።
ኣብ ኤርትራ ስልጣን ብሒቱ ዝርከብ ስርዓት ህግደፍ፡ ናይ’ዚ ጽቡቕ መርኣያ ኢዩ። እዚ ንሰብኣዊ ጸጋታት እታ ሃገር ብመንጽር ረብሓታቱ ጥራሕ ዝልክዖ፡ ንመንእሰያት ባዕሉ ኣብ ዘሳወሮ ኵናት ባድመ ጠቢሱ ልዕሊ 20 ሽሕ ህይወት ዘጥፈአ፡ ጠንቂ ምምዝባል ናይ ኣማኢት ኣሽሓት ካልኦት ዜጋታት ዝኾነ፡ ንመንእሰያት ንልዕሊ 10 ዓመታት ሃገራዊ ኣገልግሎት ብዝብል ምስምስ ኣብ ጊላነት ቆሪኑ፡ ህይወቶም፡ ዕድመኦምን ዕድላቶምን ዘባኽን ዘሎ፡ ኣማኢት ኣሽሓት ካልኦት ሃገሮም ለቒቖም ንስደት ክነፍጹ ዝገብር ዘሎ ስርዓት፡ ምስ ከም ትምህርቲ ዝበለ ጉዳይ ኣተኣሳሲርካ ክትዛረበሉ ዝግባእ ኣይኮነን። ምኽንያቱ እቲ ስርዓት ደጋጊሙ ዕላማኡ ምስ ዕንወት፡ ጥፍኣት፡ ክሳራን ብኽነትን ኤርትራን ኤርትራውያንን ዝዛመድ ምዃኑ ብግብሪ ኣመስኪሩ ኢዩ።
ነቲ ብ1997 ዝጸደቐ ቅዋም ምትግባር ዝተሓሰመ ስርዓት ህግደፍ፡ ኣብ መንጎኡን ኣብ መንጎ ህዝቢ ኤርትራን ክህሉ ዝነበሮ ናይ ሓታታይን መላሳይን ዝምድና ብወግዒ ስለዝነጸጎ፡ ተኣማንነቱ ጥራሕ ዘይኮነ ሕጋውነቱ’ውን ተጣሊዑሉ ኢዩ። ብግዝኣተ ሕጊ ክመሓደር ፍቓደኛ ኮይኑ ዘይምርካቡ ድማ፡ ህዝቢ ኣብኡ ንዝነበሮ ሕንኳኽ እምነት ፈጺሙ ክስርዝ ጥራሕ’ዩ ደፊኡዎ። እቲ ስርዓት በቲ ናይ ዓመጽ ጎደና ምኻድ ስለዝመረጸ፡ ንዜጋታት ኣብ ትሕቲ ዉጹእ ውልቀ ምልካዊ መግዛእቲ ብዘይዝኾነ መሰልን ነጻነትን ክነብሩ ብምፍራዱ፡ ኣንጻር’ቲ መላእ ሕብረተ ሰብ’ዩ ዓጢቑ ደው ኢሉ። ከም’ዚ ዝብለ ስርዓት ኤርትራውያን ቆልዑ ብቑዕ ትምህርቲ ክረኽቡ ዘኽእሎም ባይታ ከጣጥሑሎም ፖለቲካዊ ድሌት ክህሉዎ ዝኽእል ኣይኮነን።
ንግዚኡ ካብ ኤርትራ ኣላጊስና ብመሰረት ፒርሰን ዝተባህለ ትምህርታዊ ትካል፡ ኣብ’ዚ እዋን ኣብ ዓለምና ዝበለጸ ስርዓተ-ትምህርቲ ኣለወን ተባሂለን ኣብ ቅድሚት ተሰሪዐን ዝርከባ ሃገራት ንመልከት። እተን ካብ’ተን 40 ዝማዕበላ ሃገራት ኣብ ቅድሚት ዘለዋ ሃገራት፡ ፊንላንድ ከምኡ’ውን ደቡብ ኮርያ ኢየን። ካብኣተን ስዒበን ዝመጽኣ ሆንግ ኮንግን ጃፓንን ክኾና እንከለዋ፡ ሕቡራት መንግስታት ኣመሪካ ኣብ’ቲ ዝርዝር ኣብ መበል 17 ተርታ ኢያ ተሰሪዓ ዘላ።
ትምህርታዊ ኣማኻሪ ትካል ፒርሰን ሰር ማይክል ባርበር ንቢቢሲ ኣብ ዝሃቦ ሓበሬታ፡ እተን ሃገራት ንመማህራን ኣብ ሕብረተ-ሰባተን ዝሓሸ ቦታ ክህልዎም ዝገብራ ምዃነን፡ ከምኡ’ውን ናይ ትምህርቲ ባህሊ ከምዘለወን ይጠቅስ። እቲ መጽናዕቲ ብተወሳኺ፡ ኣብ ህላወ ሓያል ስርዓተ-ትምህርቲ ገንዘባዊ ሓገዝ ኣድላዩ ረቋሒ ምዃኑ ብምዝኽኻር፡ ካብኡ ብዝበለጸ ግን ንምምሃር ሓጋዚ ባህሊ ዝያዳ ወሳኒ ምዃኑ የነጽር። ናብ’ተን ብሉጽ ስርዓተ-ትምህርቲ ከምዘለወን ዝተጠቕሳ ሃገራት ኤስያ ብምምልካት ድማ ኣብኣተን ትምህርቲ ልዑል ግምት ከምዝወሃቦን፡ ወለዲ ዓቢ ትጽቢት ከምዘለዎምን ይሕብር። ብተወሳኺ ፊንላንድን ደቡብ ኮርያን ኣብ ናይ ምምሃርን ምስትምሃርን ኣገባባተን ዓቢ ፍልልያት እናሃለወን ዝሓየለ ስርዓተ-ትምህርቲ ዘለወን ተባሂለን ኣብ ቅድሚት ዝተሰርዓሉ ምኽንያት፡ ኣብ ሕብረተ-ሰባተን ብዛዕባ ኣድላይነት ትምህርቲ ዘሎ እምነትን መሰረታዊ ስነ-ምግባራዊ ረብሓታቱን ምዃኑ የስምረሉ።

ብርግጽ ኣብ ኤርትራ ኣብ’ዚ እዋን’ዚ፡ ብዛዕባ ኣድላይነት ትምህርቲ ዘይፈለጠ ክፋል ሕብረተ-ሰብ ኣሎ ኢልካ ምዝራብ ዝክኣል ኣይኮነን። ይኹን’ምበር ብሓፈሽኡ እንክረአ፡ ካብ’ቶም ዝተማህሩ ንላዕሊ እቶም ንገዛእ ርእሶም ኣብ ግዜ ንእስነቶም ናይ ትምህርቲ ዕድል ዘይረኸቡ ወለዲ’ዮም ንደቆም ክነፍዑ ጸቕጢ ከበርቱዑሎም ዝርኣዩ። ካብ’ቲ መላእ ሕብረተ-ሰብ እቶም ንደቆም ናብ ዝበለጸ ኣብያተ-ትምህርቲ ክልእኩ ዝኽእሉ ግን፡ ካብ’ቶም ርቡሓት’ውን እቶም ዝውሓዱ ኢዮም። ምኽንያቱ እተን ብሉጻት ዝብሃላ ኣብያተ-ትምህርቲ ኣዝየን ዉሑዳት ኣብ ርእሲ ምዃነን፡ ነቶም ርቡሓት ዝቃጸጹዎም ሰበ-ስልጣን ናይ’ቲ ገዛኢ ስርዓት’ውን ደቆም ኣብኣተን ኢዮም ከምህሩ ዝመርጹ።

እምብኣር ኣብ ኤርትራ ሕብረተ-ሰብ ጥቕሚ ትምህርቲ ፈሊጡ፡ ኣብያተ-ትምህርቲ ኣብ ዘይነበረሉ ከባቢታት ከኣ ሓድሽ ተሃኒጹ እናሃለወ ድኣ፡ ስለምንታይ ኢዩ ኣብ ሃገርና ትምህርቲ ኣብ ዝተሓተ ደረጃ ወዲቑ ኣሎ ዝብሃል? ትምህርቲ ኣብ ዝተሓተ ደረጃ ምውዳቑ ኸ ንሕብረተ-ሰብ ኤርትራ ብኸመይ ይጸልዎ?

ስርዓት ህግደፍ ብሓቂ ዘስደምም ዓይነት ገዛኢ ኢዩ። ሓደ እዋን ዜጋታት ብግዴታ ናይ ‘ካድር ትምህርቲ’ ክምሃሩ ኣብ ዝገብረሉ ዝነበረ እዋን፡ መስሓቢ ተባሂሉለይ ‘ኣበል ኣሎ’ እናበለ ዘረባ ምዝርጋሕ ለሚዱ ነይሩ። ካድረታቱ ከኣ ፕሮፓጋንዳኡ ክሰምዑ ቅንጣብ ተገዳስነት ንዘይብሎም ሰባት ኣኪቦም፡ ምሉእ መዓልቲ በይኖም ሃተፍ ክብሉ ውዒሎም ይኸዱ። እቲ ኣብኡ ዝተኣከበ ሰብ ካብ ዝተፈላለየ ኣሰልካዪ ስራሕ ተገላጊሉ፡ ንመዓልትታት ብዕሽነቶም ክስሕቕ ቀንዩ፡ ኣብ መወዳእታ ክንደይ ሚእቲ ዝኾና ኣቕራሽ ሒዙ ገዛኡ ይኸይድ። ብድሕሪኡ እንታይ ተማሂርካ ኢልካ ኣይትሕተቶ’ምበር፡ ነቲ ጉዳይ ብዕቱብነት ዝርእዮ ኣይነበረን። ካብ’ዚ ኣብነት ህግደፍ ከመይ ዝበለ ውርደተኛ ስርዓት ምዃኑ ጥራሕ ኣይኮነን ምርኣይ ዝክኣል። እቲ ስርዓት ንሕብረተ-ሰብና’ውን ኣብ’ቲ ናይ ውርደት ኮረሻ ኣጓራቢቱዎ ኢዩ ተጓዒዙ።

ብቐንዱ ግን ዜጋታት ኣብ ትሕቲ መግዛእቲ ስርዓት ህግደፍ ምንባር ናይ ዜግነት መሰሎም ስለዝመንዘዖም፡ ኣብ ስራሕ ዝዋፈሩ’ውን ኣፍረይቲ ንኽኾኑ ዘይኮነ ዝብላዕ ከይስእኑ ኢዮም። ስለ’ዚ ካብ ስራሕ ኣብኵሮም ቁሩብ ገንዘብ እንተረኺቦም ዝሓይሽ ፈጢሩሎም ኢዩ ዝብሃል።

እቲ ዝዓበየን ቀንድን ጸገም እምብኣር ስርዓት ህግደፍን፡ ንሱ ዝኽተሎ ንሽዑ ጥራሕ ዝሓስብ፡ ንዜጋታት ከም መሳርሒ ዝርእዮም ፖሊሲታቱን ምዃኑ ብሩህ ክኸውን ኣለዎ። እዚ ክትምሃሮ ንዘየድልየካ ፕሮፓጋንዳ ኣገዲዱ ዝምህረካ፡ ኣብ መወዳእታ ድማ ከም ሕሳብ ካሕሳ ዝኸፍለካ ስርዓት፡ ንመማህራን ብጥራዩ ከስርሖም ክትርኢ እንከለኻ ዘይገርም ኣይኮነን። ምምህርና ናይ ሕልና ስራሕ ኢዩ ክብሃል እንከሎ፡ ሓደ ሰብ ቅቡል ኣብ ዘይኮነ ኩነታት ሰብ ምዃኑ ክርስዕ ስለዘየኽእሎ ከኣ፡ እቲ ስርዓት ንመላእ ሕብረተ-ሰብ ብውግእን ወረ ውግእን ጅሆ ሒዙ፡ ንመማህራን ብኣዝዩ ትሑት ወይ ብናይ ጁባ ገንዘብ ብኽልተ እብረ ክሰርሑ ብምግዳድ፡ ንተማሃሮ ንስለ ምምሃር ናብ ኣብያተ-ትምህርቲ ዝመላለሱ ግዳያት ፖሊሲታቱ ገይሩዎም ይርከብ። ድርኺት ዝጎደሎ መምህር ድርኺት ዘለዎም ተማሃሮ ከፍሪ ዝሕሰብ ኣይኮነን።

ስለዝኾነ ወለዲ ‘ደቀይ ተማሃሩ’ ክብሉ እንከለዉ፡ እቶም ደቂ ግን ክምሃሩ ስለዘለዎም ኢዮም ዝምሃሩ። ተማሂሩ ኣበይ ዝበጽሐ ምስ ርኣዩ’ሞ ክምሃሩ ክብህጉ? ኣብ’ታ ሓጻር ዕድመኦም ሃብቲ ዘኻዕበተ ወይ ዝደረፈ’ምበር፡ ዝተማህረ ከም ሰብ ክቑጸር ኣይርኣዩን። ተማሂሮም ኣይተማሂሮም ኣብ ህይወቶም ከምጽኡዎ ዝኽእሉ ለውጢ ድሩት ምዃኑ ከባቢኦም ይምስክረሎም ኣሎ። ናይ ምግንዛብ ዓቕሞም ብተዛማዲ ትሑት እንተኾነ’ውን ነብሶም ዝነግሮም ነገራት ኣይስኣንን። በዚ ኮይኑ በቲ ገላዩ ናይ’ቲ ንዓበይቲ ኣሕዋቶም ዘእረገ ስርዓት ክኾኑ ምዃኖም ከ ከመይ ኢሎም ክዝንግዑዎ ይኽእሉ? ኣብ ገዛውቶም ኣብ ዕጹው ማዓጹ ክዝረብ ዝውዕል ኣብ ትሕቲ ስርዓት ህግደፍ ምንባር ዘመንጨዎ፡ ናይ ምዝመዛ፡ ግፍዕን ጭኮናን መረረታት እናሰምዑ ስለዝዓብዩ’ሞ፡ ኣብ ትሕቲ መግዛእቲ ምህላዎም ክፈልጡ ናይ ግድን ስለዝኾነ፡ ከም’ቲ ወለዶም ነቲ እምነቶም ዝዓመጸ ስርዓት ከይፈተዉ ዝምእዘዙዎ፡ ንሳቶም’ውን ከይፈተዉ ካብን ናብን ኣብያተ-ትምህርቶም ይመላለሱ። እቲ መመሊሱ ንታሕቲ ገጹ ዝወርድ መሕለፊ ነጥቢ ግን በዚ ኮይኑ በቲ ከየጨነቖም ኣይተረፈን። ምኽንያቱ ኣብ ዘበነ-ህግደፍ ምትራፍ ከም ገበን እናተራእየ’ኳ፡ ኤርትራውያን ቆልዑ ንምትራፍ ካብ ምሕላፍ እናመርጹዎ ምእንቲ ከይሓልፉ ክገብሩዎ ዝኽእሉ ብዙሕ ኣማራጺታት የብሎምን።

ሓቂ’ዩ ንሓደ ሕብረተ-ሰብ ከም ኣብ መኣዲ ትምህርቲ ዝንጸባረቕ ዘይምዕሩይነትን ወጃሃላይነትን ገይሩ፡ ብዛዕባ መርገጺ ገዛኢ ስርዓት ዘነጽረሉን ዘቖጥዖን የለን። ህዝብና ትምህርታዊ ትካላት ኤርትራ፡ ንስርዓት ህግደፍ ዕምሪ ስልጣኑ ክልቅብ ዘኽእሎ ዓቕሚ ሰብ ከመስርሓ ዝቖማ ፋብሪካታት ምዃነን ተረዲኡዎ ስለዘሎ፡ ነቲ ስርዓት ብጭካነኡ ልዕሊ ባዕዳዊ ገዛኢ ሰሪዑዎ ይርከብ።

ብመሰረቱ ትምህርቲ ኣዝዩ ብዙሕ ጥቕሚ ከምዘለዎ ዝፈልጥ ይኹን’ምበር፡ ሓደ ህዝቢ ንታሪኹን ኩነታቱን ኣብ ግምት ብምእታው፡ ቀዳምነታቱ ኣለልዩ ሓባራዊ ራኢታቱ ክዉን ንምግባር ዘኽእሎ ሰብኣዊ ዓቕሚ ዝሃንጸሉ ወሳኒ መድረኽ’ውን ኢዩ። ውሕስነት ደሞክራስን ነጻ ሕብረተ-ሰብን ዝኾኑ ንቑሓት ዜጋታት ንምፍራይ ይኹን፡ ድልዱል ሓድነት ዘለዎ ሕብረተ-ሰብ ክትሃንጽ’ውን ወሳኒ ተራ ከምዝጻወት ይፍለጥ። ኣብ ሃገርና ናብ’ዚ ንኽንበጽሕ ሓደ ብቕድመ-ኩነት ደረጃ ክምለስ ዘለዎ ጉዳይ ኣሎ። ቅዋማዊ ብግዝኣተ ሕጊ ዝምራሕ፡ ተሓታትነትን ግሉጽነትን ዝመለለይኡ ስርዓት ምትካል። ምኽንያቱ ሽዑ ጥራሕ ኢዩ ረብሓ ሓፋሽ ህዝብን ሃገርን ዘይምሕላው ከም ገበን ተወሲዱ ከሕትተካን ክትምልሰሉ ከገድደካን ዝኽእል።

ኦሮራ ብሩኽ