ካብ ምዕራይ፡ ምፍራስ ዝምረጸሉ ኩነታት (to reform or to abolish)

ብ ኣማኑኤል ሳህለ

 

ሓደ እዋን ኣብ ኤውሮጳ ተለቪዥነይ ምስራሕ ኣብያስ ርእይቶን ምኽርን ንምርካብ ናብቶም ተለቪዥን ዘዐርዩ ጠቢባን ከይደ። እታ ኣብቲ ድኳን ዝጸንሓትኒ ኣስተናጋዲት፡ ሓዳስ ተለቪዥን ዘይትዕድግ ብምባል እያ ርእይቶኣ ዝሃበትኒ። እቲ ዘቕረበቶ ምኽንያት ድማ፡ ነታ ተለቪዥን ንምዕራይ ዚኽፈል ገንዘብ፡ ክልተ ዕጽፊ ዋጋ ናይ ሓንቲ ሓዳስ ተለቪዥን እዩ ዚብል ዘስደምም ሓበሬታ ነበረ። ሓዳስ ንኽዕድግ ድማ ምኽራ ለጊሳትለይ።

 

ምኽራ ተቐቢለ ሓዳስ ተለቪዥን ዓዲገ። ነታ ኣረጊት ኣበይ ከም ዝድርብያ ግን ሓርቢቱኒ እዩ ቐንዩ። ለካ ንምጕሓፍ ድማ ጸገም ኣሎዎዩ። ነተን ኣብ ቤት-ኣጋይሽኻ ከቢረን ዚቕመጣ ዝነበራ ተለቪዥናት፡ ምስራሕ ምስ ዚኣብያ፡ ጎታቲት ዓረብያ ተኻሪኻ ኢኻ ናብቲ ፍሉይን፡ ካብቲ ከተማ ርሕቕ ዝበለን ስካሪኮ ብምኻድ እትድርብየን። ኣድግስ ካብታ ሞታ፡ እቲ ምጕታታ ተባሂሉ እዩ።

 

ነዚ ተዘክሮዚ ዘምጻእኩዎ፡ እቲ ንምጽጋን ወይ ንምዕራይ ስርዓት ሃገርና (reform) ዚምልከት ካብ ገለ ሰባት ዚቐርብ ሓሳባት ወይ ርእይቶ ኣብ ኣእምሮይ ኣትዩ ክሓስብ ስለ ዝደረኸኒ እዩ።

 

ኣነ ናይ ታሪኽ እምበር ናይ ፖለቲካ ምሁር ኣይኮነኩን፡ ስለዚ እቲ ርእይቶይ ኣብ ታሪኻውን ፍልስፍናውን ገጻቱ ደሓን እኳ እንተ ኾነ፡ ኣብቲ ፖለቲካዊ ገጻቱ ግን ብዙሕ ዚጎድሎ ኪህሉዎ ይኽእል እዩሞ፡ ኣቕዲመ ክሕብር እፈቱ።

 

ብቐዳምነት ኪብሃል ዘለዎ፡ እቶም  ንእተባላሸወ ህንጻ ካብ ምፍራስ፡ ምዕራዩ ዚመርጹ፡ ብዛዕባቲ ህንጻ ኣጸቢቖም ኪፈልጡ ይግባእ። ማለት፡ ኣብ ምብልሻው ከይተረፈ፡ ደረጃታት ከም ዘሎ ኪግንዘቡ ኣድላዪ እዩ። ተስፋ ዚህብ ምብልሻው ኣሎ፡ ተስፋ ዘይህብ ምብልሻው ከኣ ኣሎ። እታ ኣብ ላዕሊ ከም ምሳሌ ተጠቒሳ ዘላ ተለቪዥን፡ ተስፋ ዘይነበራ እያ ነይራ። ቀቅሩብ ተርእይ ነይራ እንተ ትኸውን፡ ወይ ነቲ ስእሊ ገልቢጣ ጥራይ ተርእዮ ነይራ እንተ ትኸውን፡ ወይውን ኣብ ክንዲ ሕብሪ፡ ንኹሉ ሓምላይ ገይራ ተርእዮ ነይራ ጥራይ እንተ ትኸውን፡ ምናልባት ዝፈልጥን ዘይፈልጥን ሰብ ተኣኻኺቡ ንምዕራያ ሓርኮትኮት ምበለ፡ ወይውን ከምቲ ኩሉ ሰብ ዚገብሮ ብግናዕ ኣእዳውና ምዘበጥናያ። ግን ንሳ ንማለቱኳ ብልጭ ብልጭ ብምባል ንእሽቶ ተስፋ ኣይሃበትናን። ብድሕርዚ፡ ነቲ እታ ኣስተናጋዲት ዘቕረበቶ ርእይቶ ክንቅበሎ ተገዲድና። ንሱ ድማ ምጕሓፍ እዩ።

 

ስርዓት ኤርትራ ኣብ ኩሉ ወገናቱ እዩ ተባላሽዩ። እዚ ምስ ኣዓረኹ፡ እቲ ዝተረፈ ይሰርሕ ይኸውን እዩ እትብለሉ ተስፋታት የልቦን። ስለዚ ምናልባት እቲ ዘሎ ስርዓት ኪዕረ ግድን ምስ ዚኸውን፡ ኣዚዩ ልዑል ፋይናንሳውን ማተርያላውን ወጻኢታት፡ ሓያል ናይ ምግንዛብን ናይ ምትንታንን  ስራሕ፡ ከቢድ ናይ ምእካብን ምውዳብን ዕማም፡ ዓሚቝ ናይ ፖሊሲታት ምውጻእን ምንዳፍን ፍልጠት፡ ረቂቕ ስልትን ሜላታትን ብልሓታትን፡ ልዑል ናይ ምግማትን ምስትውዓልን ክእለት፡ ቆራጽነት፡ ድፍረት፡ ዘይሕለል ትዕግስትን ተወፋይነትን ሃገራውነትን፡ ድልዱል መርገጽን ራእይን ከም ዚሓትት ዘጠራጥር ኣይኮነን።

 

እቲ ስርዓት ንኺዕረ ክሳዕ ክንድዚ ‘ወጻኢታት’ ዘድልዮስ እንታይ ስለ ዝኾነ እዩ? ወይስ እንታይ ኣበራት ስለ ዘለዎ እዩ ኢልካ ምሕታት ኣገዳሲ እዩ። ብዙሕ ‘ወጻኢታት’ ዘድልየሉ ምኽንያት፡ እቲ ሕማሙ ወይ ብልሽቱ ናብቲ ኣዚዩ ዝለዓለ ደረጃ ስለ ዝበጽሐ እዩ። ነቲ ቅርጽታቱ ጸጊንካ ወይ ነቲ ኣውታራቱ ጸልጺልካ ወይ ነቲ ቄናን ዝኾነ ፖሊሲታቱን መደባቱን ኣቕኒዕካ ዚዕረ ኣይኮነን። እቲ ሕማም ኣብ ኩሉ ባህላውን ፖለቲካውን ቁጠባውን ምምሕዳራውን ተቕዋማት ልሒሙ እዩ። በዚ እተላዕለ፡ እቲ ስርዓት ናይ መንግስትነት ባህርያቱ ለዊጡ ናብ ፋሉልነት ካብ ዚሰጋገር ነዊሕ ኮይኑ እዩ። ናይ መንግስቲ ባህርይ ብዘይ ምህላዉ ምኽንያት ድማ፡ እቲ ንሕሙም መንግስቲ ዚወሃብ ኣፋውስ ወይ ከኒናታት ሂብካዮውን ዚድሕን ኣይመስልን። እንተ ደሓነውን፡ ንነዊሕ ኪጎዓዝ ኣይክእልን።

 

ገለ ሰባት ግን፡ ንምዕራይ ከም እንኮ ምርጫ ገይሮም ኢዮም ዚወስዱዎ። ዘቕርቡዎ ምኽንያት ከኣ ኣለዎም። ካብቲ ዘቕርቡዎ ምኽንያታት እቲ ቀንዲ ነተን ተቓወምቲ ውድባት ዚምልከትን፡ ኣባታተን ዘለዎም ናይ እምነት ጕድለትን እዩ። እዚ ድማ፡ እተን ውድባት ካብ ናይ ወጻኢ ሓይሊ ጽልዋታትን፡ ሕቡእ ኣጀንዳታትን ናጻ ኪኾና ኣይክእላን እየን ዚብል እዩ። መንዩ ዚምውለን? ስለምንታይ? ብዘይ ረብሓን ብዘይ ተልእኾን ኪነጥፋ ይኽእላዶ? ኣብቲ ህዝበን ዘለወን ተኣማንነት ስነልቦናዊ ምትእስሳርን ወይ ዘጥረያኦ ውክልና (mandate) ክሳዕ ክንደይ እዩ? ኣብ ነንሓድሕደንከ ስኒት ኣለወን ዲዩ፡ ሓባራዊ ራኢኸ ኣጥርየን ድየን ወይስ ብህልኽን ቅርሕንትን እተባዕጣ እየን? ስለዚ፡ ነዚኣተን ኣሚንካ መንግስቲ ካብ ምቕባለን፡ ነቲ ዘሎ ስርዓት ኣዓሪኻ ምቕጻል ይሓይሽ ኣብ ዚብል ኣረኣእያ ዚበጽሑ ውሑዳት ኣይኮኑን።

 

ምናልባት ምስዚ ኣርእስትና ብዙሕ ዚሳነ ኣይኹን እምበር፡ ብገለ ወገናቱ ነቲ ናይ ፓርቲታት ባህርያት ዘንጸባርቕ ሓደ ዋዛ ምስ ቁምነገር ከዘንቱ። ኣብ ዓዲ ህንዲ ኣብ ሓደ ናይ ፖለቲካዊ ምርጫ ታቤላ፡ ናይ ሓደ ተወዳዳሪ ስእሊ ተለጢፉ ነይሩ። ከምቲ ኩሉ ዚብሎን ዚዝምሮን፡ ምረጹኒ እዩ ዚብል ነይሩ። ሓድሽ ተወዳዳሪ ብምዃኑ ድማ፡ እንተ መሪጽኩምኒ ከምዚ ክገብርየ ኸምዚ ክፈጥርየ ወዘተ ምባሉ ኣይተረፎን። ኣብ ጥቓኡ ግን ናይ ካልእ ተወዳዳሪ ታቤላ ነይሩ። እዚ ተወዳዳሪዚ፡ ሓድሽ ኣይኮነን። ኣብቲ ፓርላማ ነዊሕ ዝገበረ ሰብ እዩ። እዚ ሰብዚ ነቲ ታቤላታቱ ኣብ ጥቓ ናይቶም ሓደስቲ ተወዳደርቲ እዩ ዚልጥፎ ነይሩ። ከምዚ ዚብል ጽሑፍ ድማ ኣብ ትሕቲ ስእሉ ኣንቢሩ ነይሩ፥ ” ኣቱም ስባት፡ ንኣይ ምረጹ። እዚ ኣብ ጥቓይ ዘሎ ተወዳዳሪ ሓድሽ ብምዃኑ ጌና ብስርቅን ብጉቦን ሞኽ ከብለኩም እዩ። ንኣይ ምስ እትመርጹ ግን፡ ዛጊት ዝኣክል ሰሪቐን ጉቦ በሊዐን ስለ ዝኾንኩ፡ ብድሕሪ ሕጂ ብቕንዕናን ብስነስርዓትን ከገልግለኩም ምዃነይ ፍለጡ። ንኣይ ደኣ ምረጹ።”

 

እቲ ሕጂ ኣብ ስልጣን ዘሎ ስርዓት፡ ሽሕኳ ርኡይ ብልሽውና ዘንጸባርቕን ዘይሕከኽ ገበን ዝፈጸመን እንተ ኾነ፡ እቲ ኪትክኦ ዚመጽእ ሓድሽ ስርዓት ጌና ከም ውድብ ኮይኑ ኣብ ደገ ኪነጥፍ ከሎ፡ ብዙሕ ንሃገርን ንህዝብን ዚጎድእ ኣሉታዊ ራእይን ፖሊሲታትን መደባትን ከየጥረየ ዝተርፍ ኣይኮነን። ብሰንኪ ከምዚ ዝበለ ባህርያት ድማ፡ እታ ሃገር ካብቲ  ኣብ ግዜ ህግደፍ ተጋጢሙዋ ዘሎ ሃይማኖታዊ ወይ ኣውራጃዊ ወይ ፖለቲካዊ ምምቓቕልን ምክፍፋልን ምጥርጣራትን ዝኸፍአ ከጋጥማ ይኽእል እዩ። ነቲ ዘስተውዕል ሰብ፡ እቲ ኣብ ገለ ሃገራት ኣፍሪቃን፡ ኣብ ማእከላይ ምስራቕን ዚረአ ዘሎ ፍጻመታት እኹል ኣብነት እዩ።

 

ብተወሳኺ፡ ኣብ ታሪኻት ዓለም ከም እተራእየ፡ ሓደ ዲክታቶርያዊ ስርዓት ምስ ኣልገሰ ወይ ምስ ፈረሰ፡ እቲ ዚትክኦ ስርዓት ኣብቲ ናቱ ቅርጽታት (mould) ንኺሽመም ዘለዎ ተኽእሎ ዓቢ እዩ።

 

ኣብ ደገ ኸሎ ብሩህ ራእይ ዘይነበሮ፡ ኣብ ነብሱ ተኣማንነት ዘጕደለ፡ ደሞክራስያዊ ባህሊ ዘየማዕበለ፡ ከምኡውን ገለ ሕቡእ ኣጀንዳ ዘለዎ፡ ንጥፈታቱ ብናይ ካልኦት ረድኤት ዚምወል ወዘተ. ውድብ፡ ነቲ ዲክታቶራዊ ስርዓት ኪትክኦ ኸሎ፡ ምስኡ ተማሊኡዎ ዚመጽእ ብዙሕ ኣሉታዊ ባህርያት ኪህሉ ይኽእል። እዚ ኣሉታዊ ፖሊሲታትን መደባትን ኣብቲ ህዝቢ ተቐባልነት ምስ ዚስእን ድማ፡ ስልጣኑ ንምዕቃብ ኣብቲ ናይቲ ዘፍረሶ ዲክታቶርያዊ ስርዓት ጉድጓድ ኪሽመም ግዜ ኣይወስደሉን።

 

ነዚ ዚጻረር ምጕት (argument) ዘቕርቡ፡ ማለት ንምፍራስ ዘይኮነስ ንምዕራይ ዚመርጹ ውሑዳት ኣይኮኑን። እዚኣቶም ዘቕርቡዎ ነጥብታት ድማ ኣገዳሲ እዩ።

 

ብመጀመርታ፡ ምዕራይ ወይ ምጽጋን ኣብቲ ናይቲ እተበላሸወ ወይ እተሰብረ ነገር ናይ ብልሽውና ወይ መስበርቲ ኩነታት ወይ ደረጃታት እተመስረተ እዩ። ሓደ ስርዓት ንኺዕረ ብብዙሕ ምኽንያታት ጸገማት የጋጥሞ እዩ። ካብዚ ጸገማትዚ ንምትቃስ፥ ናይቲ መንግስትን ህዝብን ልማዳዊ ፖለቲካውን ባህላውን ኣካይዳ ወይ ኣቃውማ (political and cultural inertia) አዩ። ወድሰብ ካብቲ ዝለመዶን ካብቲ ኣብ ደሙ ዝሰረጸን ልምድን ኣካይዳን፡ ወላውን ዚጎድኦ እንተ ኾነ፡ ብቐሊሉ ንኺላቐቕ ኣብ ውሽጡ ሓያል ናይ ኣእምሮ ሰውራ ከካይድ ኣለዎ። ቀጺሉ፡ ብዘይ ስርዓትን ብፋሉላዊ መገድን እተሓንጸጹ ፖሊሲታትን መደባትን፡ ከምኡውን ነዚኣቶም መሰረት ብምግባር እተሃንጹ ምምሕዳራዊ ትካላትን ኣውታራትን ከትዐርዮም ምፍታን ኣዚዩ ኣጸጋምን ግዜ ዚበልዕን ኪኸውን ይኽእል። ኣብቲ ንምዕራይ ዚግበር ፈተነታት ድማ ናይቲ ዝሓለፈ ስርዓት ተረፍመረፍ ባህልታትን ሜላታትን ከይተፈልጡ ናብቲ ሓድሽ ስርዓት ኪሰጋገሩ ዘለዎም ተኽእሎ ኣዚዩ ዓቢ ምዃኑ ምግንዛብ ኣድላዪ እዩ።

 

ካብ ኣፍሪስካ ምህናጽ፡ ነቲ ዝነበረ ኣዓሪኻ ክትቅጽል ዝሕሸሉ ኩነታት ብዙሕ እኳ እንተ ኾነ፡ ነቲ ንምዕራዩ ካብ ጥቕሙ ጉድኣቱ ዚዓቢ ስርዓት ወይ ተቕዋም ግን ምሒኻ እንተ ደርበኻዮን፡ ኣብ ክንዳኡ ድማ ሓድሽ እንተ ሃነጽካ ዝሓሸ ኮይኑ ይረኣየኒ።

 

ሓድሓደ ግዜ ጉልበትካን ግዜኻ ኣብቲ ፍረ ዘይብሉ ናይ ምዕራይን ምጽጋንን ዕማም ካብ ምውዓል፡ ነቲ ዝነበረ ኣፍሪስካ ሓድሽ ምህናጽ ይሓይሽ ዚብል ርእይቶ ዝያዳ ህዝባዊ ተቐባልነት ዘለዎ ይመስል። ከምኡ እንተ ዘይከውን ነይሩ ድማ፡ ኣብ ዓለምና ህዝባውያን ሰውራታት ኣይምተራእዩን። ሓድሓደ ንምጥቃስ፥ ናይ ፈረንሳ ሰውራ፡ ናይ ኣመሪካ ሰውራ፡ ናይ ቦልሸቪክ ሰውራ፡ ናይ ቻይና ሰውራ፡ ናይ ሊብያን ግብጽን ሰውራ፡ ወዘተ.።  ርግጽዩ፡ ንሓደ ስርዓት ምሒኻ ምስ ደርበኻዮ ኪፍጠር ዚኽእል ነውጽን ዕግርግርን ዝሩግነትን ስድነትን ነታ ሃገር ኣብ ስግኣት ከውድቓ ይኽእል እዩ። ንኸምዚ ዝበለ ማሕበራውን ህዝባውን ፖለቲካውን ዕግርግር ግን፡ ናይታ ስልጣን እትሕዝ ውድብን ናይቶም ተወዳዳርቲ ውድባትን ክእለትን ሜላን ጥራይ እዩ ኪፈትሖን ከዝሕሎን ዚኽእል። ንኸምዚ ዝበለ ኩነታት ተዳልየን ዘይጸንሓ ውድባት ድማ፡ ኣብ ስልጣን እውን ኪድዪባ ዚግባአን ኣይኮነን።

 

ደርጋውያን፡ ኣብ ምምሕዳር ኤርትራን ኣብቲ ጠለባት ህዝብን ገለ ምትዕርራያት ብምግባር መግዛእቶም ኪቕጽሉ ፈቲኖም ነይሮም። ግን እቲ ሕጂ ተረኺቡ ዘሎ ተዛማዲ ናጽነትን ሓበንን ኤርትራ፡ ንኣታቶም ምሒኻ ደርቢኻ ጥራይ እዩ ኪርከብ ዚኽእል ነይሩ።

ብወገኑ፡ ኢትዮጵያዊ ተጋዳላይ፡ ነቲ ናይ ግፍዕን መከራን ደርጋዊ ህንጻ፡ ብምትዕርራይን ብምጽጋንን ጥራይ ናብቲ ንቡር መልክዑ ኪመልሶ ኣይፈተነን። እቲ ቃልሱስ ንስርዓት ደርጊ ምሒኻ ምድርባይ ጥራይ አዩ ነይሩ።

ይኹንምበር፡ ባዕሉ እቲ ኣብ ኤርትራ ዘሎ ስርዓት፡ ኣብ ምዕራይን ጽገናን ኣይኣምንን እዩ። ሓደ መዓልቲ፡ ኣብቲ መፈለምታ እዋናት ናጽነት፡ ገለ ሽማግለታት ኤርትራውያን ናብ ፕረሲደንት ኢሳይያስ ቀሪቦም፡ ከማኽሩዎን ተሞክሮኦም ከካፍሉዎን ከም ዚደልዩ ሓቢሮምዎ ነይሮም። እቲ ንሱ ዝሃቦም መልሲ፡ ነቲ ናይቲ ስርዓት ባህርያት ግሩም ገይሩ እዩ ዘንጸባርቖ። ንሳቶም ናብኡ ምስ ቀረቡ፡ ሓሳባቶም ድማ ምስ ገለጹሉ፡ ”ንሕናኮ ነዚ ናጽነትዚ ብምኽርን ብማዕዳን ኣይኮናን ኣምጺእናዮ”፡ ብምባል እዩ ዝሰጎጎም!!

 

ነዚ ከምዚ ዝበለ ኣተሓሳስባን ኣረኣእያን ዘለዎ ስርዓት ድማ፡ ምሒኻ ምድርባዩ እንተ ዘይኮይኑ፡ ካልእ ኣማራጺ ኪህሉ ዚኽእል ኣይመስለንን።

Subscribe ASSENNA YouTube to get Radio Assenna shows on time: