ኣማኑኤል ሳህለ

ኣብቲ ነዊሕ ናይ ህይወት ጕዕዞ፡ ንስኻ ወይ ድማ እቲ ኣከባቢኻ (environment) ከይተለወጠ ስለ ዘይተርፍ፡ ወይ ንስኻ ክትብድሆ ኢኻ ወይ ከኣ ንሱ ኪብድሃካ እዩ። ወይ ንስኻ ክትልውጦ ኢኻ ወይ ድማ ንሱ ኪልውጠካ እዩ። ተጠማሚትካ ደው ምባል የልቦን። ክትዕወት እንተ ኾንካ ድማ፡ ወይ ነቲ ኣከባቢኻ ምሰል/ተመሳሰል፡ ወይ ድማ ንኣኻ ብዚምሽእ መገዲ ነቲ ከባቢኻ ለውጦ።

ምስቲ ኣከባቢኻ ተመሳሲልካ ኣብ ምንባር እውን ገለ ክትሓልፎ ዘሎካ መሰናኽላት ወይ ጸገማት ኣሎ፡ ከመይሲ እቲ ኣከባቢኻ ባህርያቱ ካብ ግዜ ናብ ግዜ ይለዋወጥ ብምዃኑ ኪብድሃካ እዩ ዚነብር። ግን እቲ ጸገማት ብተዛማዲ መገዲ ቀሊል እዩ።

ንኣከባቢኻ ክትልውጥ ምስ እትፍትን ግን፡ ብዙሕ ጸገማት ኪጓነፈካ ግድን እዩ፡ ከመይሲ ነቲ ንዘመናት ዚቕጽል ዝነበረ ባህርያትን ኣካይዳን ኣልጊስካ ኢኻ ካልእ ኣከባቢ ክትፈጥር እትፍትን ዘሎኻ።

እቲ ኣከባቢ ዚብል ኣምር፡ ንነገራት (ተፈጥሮኣውን ሰብሰርሖን) ወይ ሓሳባት (ባህልን ወግዕን እምነትን መትከላትን) ይጥርንፍ እዩ። ማለት፡ ብዓይኒ ዝረአን ዘይረአን ኣከባቢ ኣሎ።

ኣከባቢ ንምልዋጥ ኣብ ዚግበር ቃልሲ፡ ጸገማት ኪፍጠሩ ግድን እዩ፡ ጸገማት ምስ ዘይፍትሑ ድማ፡ ናብ ሽግርን መከራን ይመርሑ።

እንስሳታት ወይ ኣታኽልቲ ንኣከባቢኦም ኪልውጥ ዚኽእል ዓቕሚ ስለ ዘይብሎም፡ ማለት ከም ሰብ ኪሓስቡን ኪትንትኑን ስለ ዘይክእሉ፡ ንኣኡ ብምምሳል እዮም ህይወቶም ኪቕጽሉ ዚኽእሉ። ምስ ኣከባቢኦም ኪጎዓዙ ምስ ዘይክእሉ ግን ይጸንቱ። ንኣከባቢኡ መሲሉ ህይወቱ ዘይቅጽል እንስሳ ወይ ተኽሊ፡ ጸገማት ስለ ዚበዝሖ፡ ካብዛ ዓለም ቀልጢፉ እዩ ዘልግስ። በዓል ዳይኖሶር ንኣከባቢኦም መሲሎም ስለ ዘይቀጸሉ እዮም ጸኒቶም ዚብል ምሁራዊ ርእይቶ ኣሎ።

ሰብ ግን ንኣከባቢኡ ኪልውጥ ዘኽእል ኣእምሮ ኣለዎ። ስለዚ ንኣከባቢኡ ምስ ዚልውጥ ጥራይ እዩ ከም ሰብ መጠን ተዓዊቱ ዚብሃል። ምስ ኣከባቢኡ ተመሳሲሉ ምስ ዚነብር ግን፡ ካብ ናይ እንስሳታትን ኣታኽልትን ደረጃ ብዙሕ ስለ ዘይሰጎመ፡ ድሑር (primitive) ይብሃል።

እስከ ነዚ ኣረኣእያዚ መሰረት ብምግባር ናብ ናይ ሃገርና ኩነታት ቍሊሕ ንበል። ኣብ ሃገርና ሽግርን መከራን ይግንፍል ምህላዉ ንኹሉ ልቦናን ቀልብን ዘለዎ ሰብ ብሩህ እዩ። ሰብ ሃገሩ ገዲፉ ይስደድ ኣሎ። ምስ ክልተ ደሴታትናን ማእለያ ዘይብሉ ማዕድናትናን ባሕርናን፡ ደኺና ንነብር ኣሎና። ሰብ ይእሰርን ይቕጥቀጥን ኣሰሩ ይጠፍእን ኣሎ። ባህልናን ወግዕናን ይዓኑን ይበርስን ኣሎ። ስለዚ ነዚ ከም ሽግርን መከራን ዘይንቖጽሮ እንተ ዄንና፡ ብኸመይ መገዲ ደኣዩ ሽግርን መከራን ዚብል ኣምር ኪግለጽ ዚኽእል?

ስለዚ፡ ሽግር ካብ ሃለወና፡ እቲ ሽግር ብሓፈሻ ከመይ ኢሉ ከም ዝመጸ ንምፍላጥ ክንሓስብ ይግበኣና። ብድሕሪኡ ድማ ክንፈትሖ ክንፍትን ግዴታና እዩ።

መሪሕነት ህግደፍ ኣብ ሜዳ እዩ ቦቒሉን ዓንቢቡን። ናይ ሜዳ ፍጥረት እዩ። ነቲ ኣከባቢኡ ወይ ነቲ ዝዋሳኣሉ ዝነበረ ሜዳ፡ ንወትሃደራዊ ህይወትን ስለላን ፕሮፖጋንዳን ከም ዚምሽእ ገይሩ ብምልዋጥ እዩ ቀጻልነቱ ከረጋግጽ ወይ ኪዕወት ዝኸኣለ።

ብናይ ርእዮተዓለም (ideology) መገዲ ክንርኢ ከሎና ድማ፡ እቲ ውድብ ነቲ ኣከባቢኡ ለዊጡ እዩ ኪዕወት ዝኸኣለ። ማለት ነቲ ናይቲ ህዝቢ ባህላውን ፖለቲካውን ቁጠባውን ኣከባቢ ናብ ሓደ ኪዓብየሉን ኪድልድለሉን ኪዋሳኣሉን ዚኽእል ሓድሽ ኣከባቢ ለዊጡዎ ክንብል ንኽእል። ኣብዚ ሓድሽ ኣከባቢዚ ኾይኑ ከኣዩ ቀጻልነቱ ከረጋግጽ ዝኸኣለ።

እቲ መሪሕነት ኣብታ ድሕሪ ናጽነት ዝመጸትን ምስ ህዝባ እተሰርዐትን፡ ልኡላዊት ሃገር ዚብል መዓርግ ዝለበሰትን ኤርትራ ቀጻልነቱ ንምርግጋጽ ግድን ነቲ ዘይተጸበዮ ኣከባቢ ኪልውጦ ነይሩዎ። ከመይሲ እቲ ድሕሪ ናጽነት እተፈጥረ ፖለቲካውን ቁጠባውን ማሕበራውን ኣቃውማ ምስቲ ቅድሚ ናጽነት ዝነበረ ኣከባቢ ሕደ ስለ ዘይነበረ፡ ነቲ ውድብ ኪብድሆ ክኢሉ። ስለዚ ወይ እቲ መሪሕነት፡ ወይ ኤርትራ ክትልወጥ ግድን እዩ ነይሩ። ንህግደፍ፡ ናይቲ መሪሕነት ምልዋጥ ማለት መንነቱ ከም ምጥፋእ ይቖጽሮ ስለ ዝነበረ፡ ቀጻልነቱ ንምርግጋጽ እንኮ ኣማራጺ ንኤርትራ ምልዋጥ እዩ ነይሩ። ብቕዲ ህግደፍ እተሰርሐት ኤርትራ። ነቲ ሃገራዊ ጋዜጣ፡ ሓዳስ ኤርትራ፡ ኢልካ ምጥማቕውን ነዚ ውሽጣዊ ድሌታት ህግደፍ ዘንጸባርቕ እዩ።

ህግደፍ ኣብ ክንዲ ባዕሉ ዚልወጥ፡ ነቲ ሓድሽ ኣከባቢ ማለት ንኤርትራ ንኣኡ ብዚምሽእ መገዲ ኪልውጥ ምድላዩ መሰረት ናይዚ ኹሉ እንርእዮ ዘሎና ሽግር እዩ፡ ከመይሲ ኣብ ከምዚ ኩነታትዚ ጸገማት ኪለዓሉ ባህርያዊ እዩ። እዚ ኸኣ ናይ ተፈጥሮ ሕጊ እዩ። እቲ ዘይባህርያዊ ዚገብሮስ፡ ነቲ እቲ ጸገማት ዝፈጠሮ መከራን ስቓይን ሕሰምን ከቃልሎ ዚኽእል ፍታሕ ንምርካብ ሃሰው ዘይምባሉ እዩ።

ሕራይ፡ ንኤርትራስ ከምቲ ናቱ ቅዲ ገይሩ ከም ብሓድሽ ይፍጠራ፡ ግን ነቲ በዚ ተግባርዚ ዚመጽእ ጸገማት ኪፈትሖ ኣይፍትንን ዲዩ?

ነዚ ሕቶዚ ንምምምላሽ ናብ ሕጂውን ንሜዳ ንመለስ። እቲ ውድብ ኣብ ሜዳ ኸሎ፡ ከምቲ ኣብ ላዕሊ እተጠቕሰ፡ ነቲ ናይቲ ህዝቢ ባህላውን ፖለቲካውን ቁጠባውን ኣከባቢ ናብ ሓደ ኪዓብየሉን ኪድልድለሉን ኪዋሳኣሉን ዚኽእል ሓድሽ ኣከባቢ ኪልውጦ ኸሎ፡ ነቲ ዚስዕብ ሽግራት ኪፈትሖ ፈቲኑ ዲዩ? ኣይፈተነን። ምኽንያት ዘይመፈተኒኡ ድማ፡ ኣብቲ እዋንቲ ንሓርነት ሃገር ዝያዳ ቀዳምነት ይህቦ ስለ ዝነበረ እዩ። እዚ ምኽንያትዚ ብገለ ሸነኹ ቅቡል ኪኸውን ይኽእል እዩ። ይኹንምበር እቲ ኣካይዳኡ ቅኑዕ ዘይነበረ መሪሕነት፡ ኣብ ርእስቲ ፍታሕ ከናዲ ዘይምድላዩ፡ ንእምባገነን ከምጽእ ዝኽእል ሃዋህው ብምፍጣሩ ድማ ተወሳኺ ጸገማት ኪፈጥር ክኢሉ።

እምባገነን ብባህርያቱ ንህዝቢ ዝሓሊ ሕልናን ልቦናን ራእይን ዘይብሉ ውልቀሰብ እዩ ። እምባገነን ልዕሊቲ ውድብ እዩ። ልዕሊ ሕጊውን እዩ። ከምዚ ብምዃኑ፡ እምባገነን ንጸገም ከም ጸገም ኪርእዮ ኣይደልን፡ ንሽጋርን መከራን ድማ ከም ናይ ህዝቢ ንቡር መዓልታዊ ንጥፈታት ገይሩ እዩ ዚወስዶ። ኣብ ኣእምሮ እምባገነን፡ እቲ ዝድለ ውጽኢት ደኣምበር እቲ ሳዕቤን ስለ ዘይግድሶ ህዝብና ንሕሰምን መከራን ዕንወትን ተፈሪዱ ኣሎ። እቲ ማሕበራውን ቁጠባውን ባህላውን ብርሰት ድማ ይቕጽል ኣሎ።

መፍትሒኡ ደኣ እንታይ እዩ?

ነዚ ተፈጢሩ ዘሎ ኩነታት ንምፍታሕ፡ ሰለስተ ርእይቶ ኪወሃብ ይከኣል፥

1. ነቲ ህግደፍ ወሲዱዎ ዘሎ ናይ ኣከባቢ ምልዋጥ መደብ ምምካቱ።
2. ነቲ እምባገነን ደው ኢሉሉ ዘሎ መሰረት (ብሰዓብቱን ደገፍቱን ኣምለኽቱን እተሃንጸ ሰረት) ከም ዚዳኸም ምግባር።
3. ኣብ ኣተሓሳስባ ለውጢ ምግባር

ኣብታ ቀዳመይቲ ነጥቢ፡ እቲ ኣብ ወጻኢ ዘሎ ህዝቢ ምሁራውን ሃናጽን ናይ ፕሮፓጋንዳን ሓበሬታን መደባት ብምድላው ይኹን፡ ንህዝቢ ብእተፈላለየ መገድታት ብምንቃሕ ይኹን፡ ነቲ ህግደፍ ወሲዱዎ ዘሎ ናይ ኣከባቢ ምልዋጥ መደብን ኣተግቢሩዎ ዘሎን ከተግብሮ ዚሓስብ ዘሎን ትልምታት ምምካት።

ኣብታ ካልአይቲ ነጥቢ፡ ንኣህጉራዊ ትካላት ሰብኣዊ መሰላት ብምውካስ፡ ነቲ እምባገነንን ነቶም ተሓባበርቱን ከም በደለኛታ ቆጺርካ ኣብ ፍርዲ ዚቐርቡሉ መገድታት ሃሰው ምባል፡ ኣምለኽቱን ሰዓብቱን ኣብ ወጻኢ ከይዶም ህዝቢ ካብ ምግጋይ ከም ዝዕገቱ ምግባር፡ ናይ ህዝቢ ገንዘብ ከም ዘይዘምቱ (2%)፡ ወዘተ እናገበርካ ብኹሉ መዳይ ከም ዚዳኸሙ ምግባር።

ኣብታ ሳልሰይቲ ነጥቢ ድማ ናይ ኣተሓሳስባ ለውጢ ብምግባር ነቲ እቲ ስርዓት ከም ክብርታት ወይ መትከላት ወይ ቅኑዕ መገዲ ኢሉ ዚቖጽሮ ኩሉ ተመሊስካ ምምርማሩ፡ ዘይረብሕ ኮይኑ ምስ ረኸብካዮ ድማ ምድርባዩን ንኻልኦት ኪድርብዩዎ ምምዓድን። ናይ ምእዙዝነት ወይ ኮሎንያል መንታሊቲ (ኩሉ ናይ ገዛእየይ ጽቡቕ፡ ኩሉ ናተይ ሕማቕ) ዚብል መንፈስ ካብ ርእስኻን ካብ ልብኻን ምውጻእ። ነቲ ናይ ገለ ሰነፋት ናይ ተስፋ ምቝራጽን ሕልማውን ኣተሓሳስባ (ዕድልና እዩ፡ መርገም እዩ፡ ኣምላኽ ኪቐጽዓና ደልዩ እዩ፡ ኩሉ ንኣኡ ንሃቦ ወዘተ..) ካብ ኣእምሮኻ ምሒኻ ምድርባይ። ህየሳዊ ኣተሓሳስባ ምኽዕባት።

ከምዚ ብምግባር፡ ነቲ ስርዓት ኣብ ዘይሓሰቦ ግዜን ኣጋጣምን ተማሕዩ ከም ዚድርበ ትገብሮ ወይ ድማ ንዕምሩ ከተሕጽሮ ትኽእል።